Misirdin ghayib bolghan Uyghurlarning aqiwiti heqqidiki endishiler kücheymekte
2018.04.05
Ilgiri misirdiki tura türmisidin qoyup bérilgen Uyghur oqughuchilar yetküzgen melumatlarda misir da'iriliri teripidin tura türmisige qamalghan 100 ge yéqin Uyghur oqughuchilarning yéshil, sériq we qizil dégen üch reng boyiche katégoriyege ayrilghanliqi, bulardin qizil renglik guruppigha mensup 16 Uyghur oqughuchining 2017-yili 1-séntebirdin bashlap ghayib bolghanliqi melum bolghan idi.
Ezher uniwérsitétining oqughuchisi ilyasjan raxman, ötken yili 1-séntebirdin bashlap ghayib qilin'ghan shu oqughuchilarning biri.
Ilyasjanning ayali munzire yoldishi tutulghan chaghda ikkinchi qizigha éghir'ayagh iken. Ularning kenji qizi ilyasjan türmidiki chéghida türkiyede tughulghan iken. Uning emdila 20 ayliq we 7 ayliq bolghan ikki qizi dadisiz chong bolmaqta iken. Munzirening éytishiche, élyasjan bekmu méhriban ata iken. Misirdiki tutqunda tura türmiside élyasjan bilen bir kamérda yatqan we kéyin qoyup bérilgen balilarning uninggha sözlep bérishiche, élyasjan türmide dawamliq qizining süritige qarap olturup kétidiken.
“Apam we akam bolmighan bolsa qandaq yashar idim,” dégen munzire gerche quchaqtiki ikki balisi bilen künlirini séghinish, ghéribliq, ghem- qayghu ichide ötküzüwatqan bolsimu, emma u özige oxshash misirdiki shu tutqunda éri we yaki qérindashliri tuyuqsiz tutqun qilinip ghayib qiliwétilgen, ige-chaqisiz qélip sersan yashawatqan bashqa qiz-ayallargha qarighanda özini teleylik hésablaydu. Chünki hazir uning qéshida türkiyediki akisini yoqlash üchün qeshqerdin kélip kéyin yurtqa qaytalmay qalghan anisi bar iken. Anisi newrilirige hemrah bolup, ularning qéshida bille turidiken, akisi nur'eli bolsa tiriship ishlep bu ghérib a'ilining halidin xewer almaqta iken.
Ziyaritimizni qobul qilghan munzirening akisi nur'elimu el-ezherde oqughan bolup, misirdiki tutqun bashlinishtin bir qanche ay burun türkiyege kéliwalghan iken. Ilyasjanning özige peqet küy'oghulla emes, belki eng yéqin sirdash aghinisi ikenlikini bildürgen nur'eli, élyasjanning tutqun'gha uchrishi we ghayib qiliwétilishidin chongqur hesret chékiwatqanliqini bildürdi. U, “Shu qérindishim tutulup, türmilerde yatqanning ornida men yatsam bolatti,” dédi.
Ilyasjanning tuyuqsiz tutqun qilinip, ta bügün'giche xewiri bolmasliqi bilen chongqur qayghu we rohiy bésimlargha muptila bolghan bu a'ilining pütün yüki nur'elige chüshken. Emma u yenila özining qérindishi ilyasjan üchün bir ish qilip bérelmigenlikidin ökünidighanliqini bildürdi.
U özining we a'ile tawabi'atlirining shundaqla ilyasjanni tonuydighan Uyghurlarning birdek élyasjan xitaygha qayturulghan teqdirde, uning aqiwitining yaman bolidighanliqidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi.
Élyasjan we uninggha oxshash misirda naheq tutulup, ghayib bolghan Uyghurlarning teqdiri xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliriningmu izchil diqqitini qozghap kelmekte. “Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay ishliri bölümining diréktori sofiy réchardson xanim bügün mexsus bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Kishilik hoquq közitish teshkilati misirda tutqun'gha uchrighan Uyghur oqughuchilarning teqdiridin nahayiti endishe qilmaqta. Gerche biz ular heqqide intayin cheklik uchurlargha ige bolsaqmu, emma ular heqqide pütün dunyadiki Uyghurlardin uchur élishqa tirishiwatimiz. Teshkilatimizning misirda turushluq mezkur mesilige mes'ul xadimliri bu oqughuchilarning bixeterliki kapaletke ige qilin'ghan'gha qeder ularni sürüshte qilishni dawamlashturidu. Ular untulup qalsa hergiz bolmaydu.”
Sofiy réchardson yene mundaq dédi: “Bu heqte xitay hökümitidin soralghan so'allar jawabsiz qéliwatidu. Xitay hökümitining qolini chet'ellergiche sozup, yer shari miqyasida Uyghurlarni qanunsiz wasitiler bilen xalighanche tutup qayturup kétishidek éghir kishilik hoquq depsendichiliki hemmimizning diqqitini qozghimaqta. Bolupmu xitay hökümitining Uyghurlarni nuqtiliq nishan qilip, yuqiri bésimliq basturush tedbirlirini yolgha qoyuwatqanliqi heqiqeten pewqul'adde endishe qozghashqa tégishlik bir mesile.”
Sofiy réchardson xanim axirida yene misirda ghayib bolghan Uyghur oqughuchilar heqqide hazirghiche yéngi melumatlarning ashkarilanmasliqi, mezkur teshkilatning bu mesilige bolghan diqqet étibarining töwenligenlikidin dérek bermeydighanliqini eskertti. U, misir hökümiti yaki xitay da'iriliri teripidin ghayib qiliwétilgen Uyghurlar heqqide melumati bar kishilerni bu mesilige alaqidar kishilik hoquq organlirigha uchur teqdim qilishqa chaqirdi.