Misirda qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchilar dawamliq xelq'araning diqqitide bolmaqta

Bügün amérikidiki ottura sherq tetqiqat jem'iyiti misirda qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchilarning xitaygha qayturulush munasiwiti bilen misir hökümitige ochuq xet ewetip, misir hökümitining bu xildiki qanunsiz qilmini derhal toxtitishni telep qildi.

Mushu ayning béshida misir saqchilirining misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarni qolgha élishi bashlan'ghandin buyan xelq'arada bu heqtiki ghulghula barghanséri kücheydi. Bolupmu deslepki qedemde on ikki oqughuchining xitaygha qayturulghanliqi heqqidiki xewerler tarqalghandin kéyin xelq'ara jem'iyet buninggha jiddiy inkas qayturushqa bashlidi. Deslep bolup “Xelq'ara kechürüm teshkilati” 7-iyul küni jiddiy muraji'etname chiqirip xelq'ara jama'etni Uyghur oqughuchilar mesiliside misir hökümitining aliy rehberlik qatlimigha xet yézishqa hemde Uyghurlarni qolgha élishni toxtitishqa chaqirdi. Etisi, yeni 8-iyul küni “Insan heqlirini közitish teshkilati” bayanat élan qilip, misir hökümitini qolgha élin'ghan oqughuchilarni xitaygha qayturmasliqqa chaqirdi. Shuning bilen birge el ezher uniwérsitétining aliy rehbiri bolghan exmed el teyibke ochuq xet ewetip, uningdin bu mesile heqqide misir hökümitige bésim ishlitishni telep qildi.
Bügün bash orgini amérikidiki “Ottura sherq tetqiqat jem'iyiti” misir ereb jumhuriyitining prézidénti abdul fetta sisi we misirning tashqi ishlar ministiri sami shükürge mektup yollap, misirda qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchilar mesilisini yene bir qétim jiddiy sürüshte qildi. Melum bolushiche bu xetning bir köpeytme nusxisi yene misirning amérikidiki bash elchisi yasir rédagha ewetilgen.

Bu mektupta Uyghur oqughuchilarning misirda qolgha élinishi hemde ularning shu waqittiki heqiqiy ehwali yene bir qétim eslep ötülgen. Mezkur mektupqa imza qoyghan ikki kishining biri, “Ottura sherq tetqiqat jem'iyiti” ning re'isi, nyu york sheherlik uniwérsitétning proféssori doktor bés baron xanim bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda bu heqte qisqiche toxtilip, özlirining bu mektupni yézip chiqishi heqqide melumat berdi.

“Siz tilgha alghan mektupni ‛ottura sherq tetqiqat jem'iyiti‚ ge qarashliq ‛ilmiy tetqiqat erkinliki komitéti‚ teyyarlidi. Bu komitét ottura sherq we shimaliy amérikidiki ilmiy tetqiqat saheside mewjut boluwatqan erkinlikke muxalip ehwallarni yéqindin közitip kéliwatqan bekmu aktip bir teshkilat. Mezkur komitétning ezaliri ilmiy tetqiqat erkinlikining boghulup qélish ehwalini, bu ehwallarning misir hemde ottura sherqtiki bashqa memliketlerde qandaq shekillerde otturigha chiqiwatqanliqini közitip kéliwatqanda bu ish otturigha chiqti. Misirda oquwatqan bu Uyghur oqughuchilarning ehwali qandaq bolup bizning diqqitimizni tartqanliqini hazir tepsiliy esliyelmeywatimen, lékin biz misirdiki bu ehwallarni yéqindin közitip kéliwatqan iduq. Shunga bu ehwallardin hazir bekmu endishe qiliwatimiz.”

Proféssor bés baron Uyghurlarning islam dinidiki sünniy mezhipige tewe musulmanlar ikenlikini, bu jehette misirdiki musulmanlar bilen oxshashliqqa ége ikenlikini tekitligech bu xil ehwallarning yüz bérishide diniy ortaqliqqa qarighanda hökümetler ara zörür bolidighan menpe'et mesilisining bekrek axirqi netijini belgileydighanliqini tilgha aldi.

“Biz sözlishiwatqan bu mesilide méningche oxshash bolmighan sünniy musulmanliri otturisidiki diniy munasiwet emes, belki herqaysi terepning hökümetliri otturisidiki munasiwet bekrek muhim rol oynidi. Chünki misir hökümiti hazir herqandaq bir ammiwi heriketning otturigha chiqishini zinhar xalimaydu, shundaqla bu xil xahishni qattiq kontrol qiliwatidu. Bolupmu hakimiyetke chétilish éhtimali bolghan herqandaq heriketke qarita shundaq mu'amilide boluwatidu. Bu jehette misir hökümiti xitay hökümiti bilen hemkarlishishqa teshna bolghan halette, désekmu xatalashmaymiz. Yene bir jehettin iqtisadiy munasiwet misir hökümiti üchün bekmu zor derijide ehmiyetlik we muhim boluwatidu. Shuning üchün misir hökümiti xitay bilen bolghan bu xil iqtisadiy munasiwitini dawamliq yaxshilashqa hemde u rawajlandurushqa mohtaj. Mana mushu éhtiyaj mushu qétimqi weqede misir hökümitining bu oqughuchilarni ötküzüp bérishni qarar qilishida hel qilghuch rol oynighan.”

Mezkur ochuq xette misir terepning bu Uyghur oqughuchilarning wiza mesilisidiki gumanlar heqqide éytqanliri birdek ret qilinidu, shuningdek bu oqughuchilarni qolgha élishning xitay terepning telipi boyiche otturigha chiqqanliqi éytilidu. Bu mektupta alahide tekitlen'gen yene bir nuqta 2009-yilidin buyan xitay da'irilirining tolimu qattiq bolghan diniy cheklime siyasetlirini yolgha qoyuwatqanliqi, buning bilen Uyghurlarning normal diniy pa'aliyetliri bilen yughurulup ketken medeniyet amillirining cheklesh tizimlikige kirgenliki, emma xitay da'irilirining bu tedbirlerni “Térorluqning aldini élish chariliri” dégen namda niqaplawatqanliqi bolghan. Mektupta yézilishiche, xitayning ashu xildiki siyasetliri tüpeylidin öz yurtida diniy oqush bilen meshghul bolush imkaniyitige érishelmigen bu Uyghur oqughuchilar misirgha kélip sünniy mezhipidiki musulmanlarning qelbide tolimu yüksek orun tutidighan el ezher uniwérsitétigha oqushqa kirgen.

Biz xitay hökümitining bu oqughuchilarni qayturup kétishte “Ularning chet'ellerdiki térrorluq yaki esebiy guruhlirigha chétilip qélishining aldini élish üchün shundaq boldi” dégenni seweb qilip körsetkenlikini tilgha alghinimizda proféssor bés baron buning peqet bir türlük bahane ikenlikini éytti. U bu heqte mundaq dédi:
“Bu köpligen hakimmutleq döletler herqachan qollinip kéliwatqan bir istratégiye, xalas. Ular herqachan xalighan bir öktichi terepni ularning tinchliq bilen otturigha chiqqanliqi yaki bashqiche shekilde özini ipadiligenlikige qarimastin pikri özige oxshimisila ulargha ‛térrorchi‚ yaki ‛esebiy‚ dégen qalpaqni kiygüzidu hemde shu arqiliq ularni yoqitip tashlaydu, shuning bilen birge ashu guruppa wekillik qiliwatqan heriketnimu öchürüwétidu. Bu hal ottura sherqtiki döletlerde, shundaqla dunyadiki mustebitlik höküm sürgen jaylarda bekla omumlashqan bir istratégiye. Halbuki, bu xil ‛térrorluq‚ qalpiqi kiygenlerning qandaq térrorluq qilghanliqigha qarisaq buning sherhisining bekmu ghuwa ikenlikini bayqaymiz. Diktatorlar herqachan mushundaq bir uqumni tikliwalghandin kéyin, ashu xelqni basturushqa yüzlinidu, buning bilen puqrawiy hoquq we kishilik hoquq dégenler birdemdila payxan bolidu.”

Mezkur mektupta misir hökümitini alahide diqqet qilishqa chaqirghan yene bir nuqta bolsa 2016-yili we 2017-yili xitay hökümitining misirdiki Uyghur oqughuchilarni qaytip kélishke buyruq qilghanliqi, buyruqqa boysunmighanlarning ata-ana yaki uruq-tughqanlirigha jaza bérilidighanliqini pesh qilghanliqi, netijide bu buyruqqa boysunup qaytqanlarning “Esebiylik” ke baghlinip qolgha élin'ghanliqidur. Xette alaqidar menbelerdin neqil keltürüp, bir qisim oqughuchilarning mejburiy yosunda “Özlirining esebiy teshkilatlargha qatnashqanliqi” heqqidiki yazma bayanatlargha imza qoyghanliqi, buning bilen xitay da'irilirining ulargha asanla hertürlük jinayetlerni békitish imkaniyitige ége bolidighanliqi tekitlinidu. Mektupta bashqa xelq'ara teshkilatlarning doklatliridin neqiller keltürülüp, bu xil qolgha élishning xitayda bekmu keng ewj alghan bir qilmish ikenliki eskertilip, misir hökümitini bu xil yosunda qayturulghan oqughuchilarni herqachan éghir jaza kütüp turghanliqi bilen agahlanduridu.

Bu heqte söz bolghanda proféssor bés baron mundaq dédi:
“Biz hazir bu oqughuchilarning amanliqidin bekmu endishe qiliwatimiz. Chünki jem'iyitimizning tüp pirinsipi ilmiy tetqiqat erkinlikini qoghdash, shuningdek mushu xildiki oqughuchilarning bilim élish heqqini himaye qilishtur. Shuning bilen birge bu oqughuchilar xitaygha qayturulsa ular duch kélidighan müshkülatlar, jümlidin Uyghur millitining bir az sanliq millet süpitide her da'im ziyankeshlikke uchrap kéliwatqanliqidek ré'alliq bizni bi'aram qiliwatidu. Chünki ilgirimu mushu xildiki oqughuchilarning qolgha élinish, qiynaqqa duchar bolush, axirida ghayib bolup kétish ehwali köp qétim körülgen. Shuning üchün ularning amanliqi bizni hemmidinmu bekrek endishige séliwatidu.”

Melum bolushiche, nöwette misir saqchiliri qolgha alghan Uyghur oqughuchilarning sani az dégendimu 120 din ashidighan bolup, bezi menbeler bu sanni 200 etrapida, dep texmin qilmaqta.