Misir da'iriliri tutqun qilin'ghan Uyghurlarning aqiwitidin melumat bérishke chaqirildi
2017.07.28
Misir hökümiti hazirgha qeder Uyghur tutqunlirining ehwaligha da'ir nurghun tepsilatlarni, tutqunlarning sani, qeyerde tutup turuluwatqanliqi, ularni néme üchün tutqun qilghanliqi we qandaq bir terep qilidighanliqi heqqide héchqandaq chüshenche bérip baqmighan. Uning tutqunlarning teqdirige alaqidar bu halqiliq so'allarni jawabsiz qoyushi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirini endishige sélip kelgen idi.
Shu munasiwet bilen, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti radiyomizda söhbet élan qilip, misir da'irilirining qilmishini “Zor shübhilik heriket” dep tenqid qildi we qahire hökümitini ochuq-ashkara bolushqa, tutqunlarning aqiwitige da'ir uchurlar bilen teminleshke chaqirdi.
Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining kordinatori tina mufort peyshenbe küni radiyomizgha qilghan sözide, misir da'irilirining herikitige baha bérip mundaq deydu: “Ularning herikiti nahayiti shübhilik. Bu oqughuchilar meyli xitayda, meyli misirda yaki dunyaning herqandaq yéride héchqandaq qanun'gha xilapliq qilmighan, héchqandaq jinayet sadir qilmighan. Shunga, misir hökümitining yaki dunyadiki herqandaq bir hökümetning xitayning telipi bilen ulargha parakendichilik sélishi, tutqun qilishi yaki ularni xitaygha ötküzüp bérishi aldi bilen bir zulum. Shuning bilen birge, bu, qanun döletliride normal chégradin halqighan, qobul qilghusiz heriket.”
Tina mufort xanim yene, misir hökümitining, xitay amanliq xadimlirining misirda Uyghurlarni tutqun qilishqa qatnishishigha yol qoyghanliqini tenqidlep, misir da'irilirining herikiti ademning “Eqlidin azghanliq” dep körsetti.
Tina mufort: “Buning özi, misir hökümitining bu jinayetke ortaq bolush derijisini körsitip béridu. Bu, misirning igilik hoquqigha arilashqanliq bolsimu, biraq u, chet'el amanliq xadimlirining öz tupriqida bu heriketlerni élip bérishigha yol qoydi. Bu, shundaq so'alni peyda qilmay qalmaydu, misir hökümiti néme üchün buninggha yol qoyidu? bular xitay hökümitining yuqiri telim alghan amanliq xadimliridur, chet'el tupriqida pa'aliyet élip bériwatidu. Men buni héchqandaq misli körülüp baqmighan heriket démisemmu, biraq bu heqiqeten az uchraydu. Misir hökümitining ularni qarshi élish we ular bilen hemkarlishishidek bu herikiti peqetla eqlidin azghanliqtur.”
Misir amanliq organlirining qolida tutup turuluwatqan Uyghurlarning sani mesiliside, misirdiki Uyghurlar bilen el ezher uniwérsitétining bergen uchuri bir-birige yéqinlashsimu, biraq ularning uchuri xitaygha ötküzüp bérilgen yaki qoyup bérilgen Uyghurlarning sani mesiliside perqlinidu.
Misirda turushluq Uyghurlarning uchurida, qahirede tutup turuluwatqan Uyghurlarning sani 95-96 etrapida bolup, xitaygha qayturup bérilgen yaki qoyup bérilgen Uyghurlarning bar-yoqluqi sani melum emes. El ezher uniwérsitétining uchurida bolsa, tutqun qilin'ghan Uyghurlarning sani 70 neper, bolup, ularning 17 nepiri qoyup bérilgen.
Bu sanliq melumatni el-ezher uniwérsitétining prézidénti muhemmet el mahrasawi 24-iyul ötküzgen axbarat yighinida élan qilghan. U, axbarat yighinida peqet 3 oqughuchining qayturulghanliqini bildürgen idi. Biraq, misirda turushluq weziyettin xewerdar bir Uyghur muhajir, 17 oqughuchining qoyup bérilgenlikige da'ir héchqandaq xewer anglap baqmighanliqini bildürdi.
U mundaq deydu: “U 17 balini qachan qoyup berdikin, undaq xewer bolsa biz 1-bolup xewer tapimiz, balilar birdemdila uqup bolimiz. Belkim 17 bala dégen waqtida burun iskendiriyede tutqan waqtida 8 balini bir qoyup bergen. 5 Ni ayrodromdin chiqiriwetti, kéyin 3 ni qoyup berdi. Kéyin yene 2 ni qoyup berdi. Ghurdeqede, uyer-buyerde turghan. Shu balilarni hésablidimikin deymen. 17 Balini qoyup bergen bolsa hazir balilar birdemde bir-birige xewer qilatti. Balilarningmu köngli aram tapidu-denge, undaq ish bolsa. Lékin undaq ish yoq aka, biz undaq xewerni bilmiduq. Shu balila terjime qilip chiqirip qoyuptiken, ezherning bir sheyxi mushundaq 80 balining tutulghanliqini étirap qildi, 17 balini qoyup berdi. U balilarning hemmisi ezherning oqughuchisi emes, dégen geplerni chiqirip qoyuptu, denge. 73 Bala dégen toghra bolidu, shu gepke qarighanda.”
Muxbir: démek, bu yerde 90 nechche balining ichidin qoyup bérilgini yoq. Peqet héliqi chégragha kélip qalghanlardin chiqiriwetkenlerni, shularni közde tutqan bolsa kérek?
Muhajir: he'e shu. Shu chiqiriwetken balilarni déyishken bolushi mumkin. Hazirqi balilardin qoyup bérilgenlerning héchqaysisining xewiri yoq. Eger qoyup bérish bolup qalsa hazirqi balilardin biz xewer tapattuq. Qoyup berdi, dep azraq bolsimu balilarning köngli aram tapatti. Bir az erkin bolup qalattuq. Men heyran qaldim, bu nedin chiqqan xewerdu, dep.
Misir hökümiti Uyghurlarni tutqun qilishqa bashlighan deslepki künlerde chet'el axbarati misir da'irilirining 12 neper Uyghurni xitaygha qayturghanliqini, yene 22 neper Uyghurning qayturulush aldida turghanliqini bildürgen, biraq bu xewer hazirgha qeder delillinelmigen idi.
Peyshenbe küni, qatarning el-jezire téléwiziye qanili élan qilghan bu heqtiki bir maqalide, misir kishilik hoquq adwokati isma'il el reshidi, jem'iy 12 kishining ötküzüp bérilgenlikini ilgiri sürgen. Biraq u, tutqunlarning kimlikini tilgha almighan. El reshide sözide yene, misir da'irilirining hazirgha qeder tutqunlardin héchkimni resmiy eyiblimigenlikini bildürüp, “Eger ular resmiy eyiblen'gen bolsa, misir sotigha chiqirilatti. Bu tutqun qilish herikiti ularni xitaygha qayturush üchün élip bérilghan” dégen.
Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri Uyghurlarni xitaygha qayturup bérishke shiddetlik qarshi turup, herqandaq Uyghur xitaygha qayturup bérilse, uning hayati tehditke uchraydighanliqini agahlandurup kelgen idi. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétidiki tina mufort, mana bu, misirning herikitining wehime peyda qilishidiki seweb, dep körsetti.
U mundaq deydu: “Mana bu, misir hökümitining herikitini téximu qorqunchluq qiliwatidu. Chünki, bu oqughuchilar qayturulsa ulargha néme bolidighanliqini biz hemmimiz bilimiz. Xitay da'irilirining shinjangda oqughuchilarning a'ilisini görüge tutuwélip, ularni qaytip kélishke mejburlighanliqigha da'ir xewerler bar. Xitay hökümitining qolini misirgha qeder sozup, yalghuz oqughuchilargha emes, ularning a'ile-tawabi'atigha tehdit we parakendichilik sélishi, bu eqil-mentiqighe sighmaydu. Xususen biz xitay da'irilirining Uyghur musulmanlirigha qandaq mu'amile qilidighanliqini bilimiz. Ular qaytip barsa, hergiz tebessum bilen qarshi élinmaydu. Ular qaytip barsa, belkim ular we ularning a'ilisi qanunsiz tutqun qilish, iz-déreksiz yoqap kétish yaki ten jazasi we bashqa gheyriy insani mu'amililerge uchrishi mumkin.”