Proféssor nakajima : Uyghurlar sherqiy türkistan jumhuriyiti qurushni untup qalmidi

Yaponiyelik xelq'ara munasiwetler proféssori nakajimaning “Junggo dégen néme?”, “ Dölet qurulghandin kéyinki kölengge arqisidiki heqiqet” serlewhilik kitabi yéqinda yaponiye p h p neshriyati teripidin neshr qilin'ghan.

Proféssor nakajima yaponiyede tonulghan xelq'ara munasiwetler tetqiqatchisi bolup, u, ilgiri tokyo chet'el tili uniwérsitétining mudiri bolghan.

Nakajima xitay döliti tetqiqatigha a'it köpligen eserlerni yazghan bolup, uning wekil xaraktérlik esiridin “Junggo”, “ Junggo we yaponiye munasiwiti” qatarliq kitabliri meshhurdur.

Aptorning bu qétim neshr qilin'ghan mezkur kitabi yette babtin terkip tapqan. Birinchi babida xitay kompartiyisining barliqqa kélishi we uning rawajilinishi üstide tarixi nuqtidin tehlil élip bérilghan. Ikkinchi babida maw zédungning qandaq qilip dölet qurghanliqi heqqide toxtalghan. Üchinchi babida medeniyet zor inqilabining kélip chéqishi, jeryani toghrisida toxtalghan. Tötinchi babida déng shawpingning xitayda élip barghan islahati we uning tesiri heqqide öz qarashliri bayan qilghan. Beshinchi babida bolsa seddichin sépiligha oxshash xitayning mustehkem iqtisadiy belwagh hasil qilish üchün izdiniwatqanliqi heqqide neziriyiwiy jehettin analiz élip barghan. Altinchi babida xitayning tehditi yeni herbiy jehettin küchiyishining sewebi üstide toxtalghan. Yettinchi babida xitayning yaponiye bilen bolghan diplomatik munasiwiti heqqide mulahize qilin'ghan. Kitabning eng axirqi qoshumche babida bolsa xitayning, birleshme hökümet qurushi yeni fédératsiyon tüzümi sheklidiki dölet tüzümini yürgüzgende özining hazirqi xitay tupriqini saqlap qilish imkaniyitining barliqini, xitaydiki Uyghur, tibet qatarliq milletlerning öz musteqilliqini qolgha keltürüsh yolida élip bériwatqan küreshliri bayan qilinish bilen birge, mongghul xelqiningmu xitaydin bölünüp chéqip kétish arzusida türlük heriketlerni élip bériwatqanliqi bayan qilin'ghan.

Proféssor nakajima kitabining axirqi babidiki qoshumche babining “Türkiy xelqlerning yéngi heriket nishani”mawzuluq paragrapida mexsus Uyghurlar heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:“Xitaydiki eng chong mesile shinjang Uyghur aptonom rayonida yashawatqan türkiy xelqlerdin bolghan Uyghurlarning mesilisidur. Uyghurlar uzun tarixgha ige, öz tarixida sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan xelqlerdur. Shinjanggha hökümranliq qilghan shéng shisey ikkinchi dunya urushidiki weziyettin paydilinip Uyghurlarning sherqiy türkistan jumhuriyitini sowét ittipaqi bilen birliship weyran qilghan.1958 - Yili 6 - ayda Uyghurlar keng kölemlik halda xitay hökümitige qarshi qozghilip, sherqiy türkistan jumhuriyitini qurushni arzu qilghan bolsimu, emma shu qétimqi qarshiliq bildürüsh herikitige qatnashqan Uyghurlar “Yerlik milletchi”, “Bölgünchi” dégendek siyasiy qalpaqlar kiygüzülüp, köpligen Uyghurlar qattiq basturulghan. Xitay hökümiti ichide küchi tolimu kichik bolghan Uyghurlar, özlirining sherqiy türkistan jumhuriyitini qurushni untup qalghini yoq,ular 1990 - yili 4 - ayda tunji qétim shinjang Uyghur aptonom rayon rayonining barin yézisida qoralliq qozghilip chéqip hökümetke qarshiliq bildürgen. Kölimi anche chong bolmighan bu qozghilangmu xitay hökümiti teripidin basturulghan. Bu yerde bir nuqtigha diqqet qilishqa erziyduki, barinda qozghilang yüz bergende “Shinjang géziti” de hökümetke qarshi qoralliq qozghilangchilarning meqsiti bolsa “Sherqiy türkistan jumhuriyitini qayta qurush” déyilgen.

Proféssor nakajimaning oqurmenliridin biri bolghan yamaguchi aptorning Uyghurlar heqqidiki qarshi üstide toxtilip mundaq dédi:

- Nakajima xitaydiki Uyghur mesilisini obdan chüshinidighanlardin biri. Uning qarishiche, xitay döliti birleshme hökümet yeni fédératsiyon sheklide hakimiyet qurmisa, öz kontrolluqidiki Uyghur, tibet qatarliq milletlerning musteqilliq kürishi toxtimaydu. Men uning pikirge tamamen qoshulimen.

Aptor mezkur paragrapta xitay hökümitining da'im dégüdek Uyghur élidiki Uyghurlarning xitay hökümitige qarshi élip bériliwatqan milliy heriketlirini yoshurup kéliwatqanliqini, emma Uyghur élida Uyghurlarning musteqilliq arzusi ichide élip bériliwatqan heriketlerning yéqindila emes, belki xéli burunla bashlan'ghanliqini bayan qilip, bu heqte mundaq toxtalghan.

1989 - Yili t'en'enmén weqesi yüz bérishtin ilgiri ürümchide xitay hökümitige qarshi chong tiptiki namayish yüz bergen idi. 1991 - Yili 7 - ayda chégra rayon qeshqerde qozghilang boldi. Qeshqer tarixta ottura asiyadiki türkiy xelqlerning yardimi bilen qeshqeriye döliti qurulghan jay idi.

Aptor Uyghurlar toghrisidiki bu paragrapini mundaq axirlashturghan: shinjang Uyghur aptonom rayonidiki emeldarlar aptonom rayondin ibaret chong qalpaq ichide özining sherqiy türkistan jumhuriyitini qurush üchün dawamliq heriket élip bériwatqan Uyghurlarning mesilisini qandaq bir terep qilishni oylishiwatqandu?

Aptor mezkur paragrapida tibet we mongghul xelqiningmu xitaydin ayrilip chéqip musteqil dölet qurushni oyliwatqanliqini, tibetning rohaniy dahisi dalay lama dunyaning qollishini qolgha keltürüp, tibette aliy aptonomiye hökümiti qurushni arzu qilghan bolsimu, emma xitay hakimiyitining buninggha yol qoymighanliqini, tibetlerning bir qismining yenila tibetning musteqilliqini qolgha keltürüsh yolida izdiniwatqanliqinimu bayan qilghan.

Aptor ichki mongghuldiki mongghullar heqqide toxtilip mongghullarning musteqilliq arzusi bolsimu, emma tashqi mongghuldiki öz qérindashlirining héchqandaq yardimige érishelmigenlikini, xitay hökümitining mongghullarning til we medeniyitini tiz sür'ette assimiliyatsiye qilip bolghanliqini bildürgen shundaqla ichki mongghul yaylaqliridiki bir qisim mongghullarning yenila xitaygha qarshi heriketlerde boluwatqanliqini bayan qilghan.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.