Türkiyening töt shehiride Uyghurlar toghrisida her xil pa'aliyetler ötküzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2018.12.31
Siwas-Namayish-01.JPG Siwas shehiride ötküzülgen xitaygha naraziliq bildürüsh namayishi. 2018-Yili 30-dékabir. Siwas, türkiye.
RFA/Erkin Tarim

Türkiyening her qaysi jaylirida xitaygha qarshi naraziliq pa'aliyetliri we Uyghurlarning hazirqi weziyitini otturigha qoyush üchün doklat bérish, metbu'at bayanati élan qilish pa'aliyetliri künsayin köpeymekte. 29-Dékabir küni enqerediki tarix tetqiqat idarisining zalida dunya türk birliki teshkilati Uyghurlarning éghir weziyiti toghrisida metbu'at bayanati élan qilish yighini ötküzdi. Mezkur pa'aliyetke parlamént ezasi faxrettin yoqush ependi, türkmen yazghuchi shemsettin küzechi ependi we türkiyede pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan teshkilatlirining mes'ulliri qatnashti.

Yighinda parlamént ezasi faxrettin yoqush ependi sözlep, türkiyede nurghun kishining sherqiy türkistanni yaxshi bilmeydighanliqini, “Sherqiy türkistanning bésiwélin'ghan zémin ikenliki” ni bayan qilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistanning weziyiti könglimizni bekla yérim qiliwatidu. Uzun yillardin buyan yérim qiliwatidu. Bolupmu 2014-yilidin tartip xitayning zulumi künsayin küchiyiwatidu. Bezi kishiler 1 milyon kishining yene bezi kishiler 3 milyon kishining jaza lagérlirigha solan'ghanliqini ilgiri sürüwatidu. Bu qorqunch bir ish. Türkiyede sherqiy türkistan mesilisini toghra bilidighan kishiler az, bezi kishiler tarixta bizning uruq-tughqanlirimiz u yerde qalghan iken, xitay ulargha zulum qiliwatidu dep qaraydu. Yaq! undaq emes. Eslide sherqiy türkistan bizning ata wetinimiz, sherqiy türkistan eslide bir dölet, bu döletni xitaylar bésiwalghan. Türkiye hökümiti yaki buni bilmeydu, yaki bilmeslikke séliwatidu. Biz qarabaghni bésiwélin'ghan türk zémini deymiz, emma sherqiy türkistanni undaq démeymiz, hemmimiz sherqiy türkistanni xitay bésiwalghan zémin déyishimiz kérek”. 

Shu küni, yeni 29-dékabir küni axsham türkiyening chanqiri shehiride türkiyediki eng chong ammiwi teshkilatliridin biri bolghan kadirlar uyushmisi bilen “Türk ojaqliri” teshkilati xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan bésim siyasitige naraziliq bildürüsh shundaqla xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan éghir bésim siyasitini we buning seweblirini otturigha qoyush üchün bir yürüsh pa'aliyetler ötküzdi. 

29-Dékabir küni ötküzülgen bu pa'aliyetke “Türk ojaqliri” teshkilatining re'isi memet öz ependi, kadirlar uyushmisi chanqiri tarmiqining mes'uli isma'il ayxan ependi, herqaysi partiyelerning chanqiri wilayetlik shöbisining mes'ulliri we sheher bashliqi ishtirak qildi. 

Aldi bilen besh yüz etrapida kishi chanqiri sheher merkizidiki kochida qollirida türk bayriqi, kök bayraq we lozunkilarni kötürgen halda doklat bérish yighini échilidighan zalghiche yürdi. Hawaning qattiq soghuq we qar yéghiwatqanliqigha qarimay, yüzligen adem “Sherqiy türkistan'gha erkinlik” dégen'ge oxshash sho'arlarni towlap yighin zalining aldigha yétip keldi. Namayishchilar wekilliri chanqiri yüzinchi yil yighin zalining aldidiki meydanda metbu'at bayanatini oqup ötti. 

Arqidin doklat bérish yighini bashlandi. Yighinda türkiye kadirlar uyushmisining chanqiri shöbisining re'isi isma'il ayxan ependi söz qildi. U sözini mundaq bashlidi: “Yurtidiki öy-mülkidin ayrilip qalghan sherqiy türkistanliqlargha, öltürülüwatqan Uyghurlargha héchkimning qarap turush heqqi yoq. Nurghunlighan sherqiy türkistanliq qérindashlirimiz ‛jaza lagérliri‚gha tashlan'ghan. U yerde ten jazasigha uchrimaqta. Epsuski, bular axbarat organlirining diqqet-étibarini tartmaywatidu. Bezi axbarat organliri teripidin bular xewer qimmiti yoq dep qaralmaqta. Türkiyemu sherqiy türkistanliqlarning bu peryadigha qulaq salmaywatidu”. 

Türkiye kadirlar uyushmisining chanqiri shöbisi re'isi isma'il ayxan ependi qilghan sözide türkiye hökümiti bilen birleshken döletler teshkilatining birlikte heriketke ötüshi kéreklikini tekitlep, mundaq dédi: “Ata yurtimizda biz bilen bir millet. Yüz yillardin buyan xitay tajawuzchilirigha qarshi turuwatqan, irqiy qirghinchiliqqa qarshi chiqiwatqan, milliy kimlikini qoghdashqa tirishiwatqan, islamning bayriqini lepilditiwatqan sherqiy türkistanliq qérindashlirimizgha köngül bölmeywatqanlarni eyibleymiz. Biz kadirlar uyushmisi bolush süpitimiz bilen türk hökümitini, birleshken döletler teshkilatini, sherqiy türkistandiki qirghinchiliqni toxtitish üchün munasiwetlik organlirini heriketke ötküzüshke chaqirimiz. Undaq qilmighan dölet we organlar xitayning insaniyetke qarshi jinayitige shérik bolghan bolidu”.

Arqidin “Türk ojaqliri” teshkilati re'isi proféssor doktor memet öz ependi söz qildi. U, mundaq dédi: “Xitay döliti deslepte jaza lagérliri qurghanliqini qobul qilmidi, kéyin otturigha chiqqandin kéyin yoshuridighan teripi qalmighachqa qobul qilishqa mejbur boldi. Kéyin dunyagha men esebiylikke qarshi küresh qiliwatimen, Uyghurlargha diniy esebiylikni ziyanlirini anglitiwatimen dédi. Bu pütünley aqmaydighan sözler. Chünki xitayning qilmishliri insan heq we hoquqliri teshkilatlirining doklatliridin orun aldi. Türkiyede xitay söyer ademler bar, bular türkiyede bundaq bir ish yoq, amérika Uyghurlarni küshkürtüwatidu dep teshwiq qiliwatidu. Bular toghra emes, xitay bezi türkiye puqrasi ademlernimu solap qoyghan idi, yéqinda qoyuwetti. Bu misallar turuqluq xitayni aqlash toghra emes”. 

Proféssor doktor memet öz ependi türkiye hökümitini insan heq-hoquqliri jehettin Uyghurlargha ige chiqishi kéreklikini otturigha qoydi.

Kéyin Uyghur diyaridiki “Jaza lagérliri” da 8 ay yétip chiqqan hazir istanbulda turuwatqan ömer bekéli ependi put-qollirini zenjir bilen baghlap sehnige chiqip, xitay da'irilirining Uyghur diyaridiki Uyghur, qazaq, qirghizgha oxshash türkiy xelqlirining put-qolini kishenler bilen baghlighan bolsimu, ularning rohini baghliyalmighanliqini bayan qildi. 

Ömer bekéli ependi köz-yashlirini tökken halda özining jaza lagérlirida béshidin ötküzgen we körgenlirini anglatti.

Arqidin enqerediki hajibayram uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultéti oqutquchisi abduréshit jélil qarluq ependi “Türk-xitay munasiwitide sherqiy türkistan mesilisi” témisida doklat berdi. U, chanqiri wilayitidin burun sherqiy türkistan wexpining sabiq re'isi hamut köktürk bilen birlikte türkiyening yalowa wilayitidimu doklat bergen idi.

30-Dékabir küni türkiyening eng chong wilayetliridin biri bolghan siwas wilayitidiki siwas sheher merkizide “Alperen ojaqliri” teshkilatining uyushturushi bilen xitaygha naraziliq bildürüsh namayishi ötküzülgen. Namayishqa 350 etrapida kishi qatnashqan. Uyghur pa'aliyetchi ershidin erkin ependi bu pa'aliyetke qatnashqan. U, téléfon ziyaritimizni qobul qilip bu heqte melumat berdi. 

Türkiyening her qaysi wilayet we sheherliride her küni dégüdek Uyghurlarni qollap xitayni eyibleydighan, türk hökümitini Uyghurlargha ige chiqishqa chaqiridighan pa'aliyetler ötküzülmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.