2014 - Yili nato we amérika küchlirining afghanistandin chéken'gendin kéyinki ottura asiya weziyiti

2014 - Yili nato we amérika küchlirining afghanistandin chékidin'ghanliqi ilgiri sürüldi, emma afghanistan eskerlirini herbiy meshiq qildurush, meslihet bérish we hemkarlishish üchün bir qisim eskiri küchning afghanistanda qalidighanliqi bildürüldi.

Xelq'ara mutexessisler, 2014 - yili amérika we nato eskerliri afghanistandin chékin'gendin kéyin ottura asiyaning bixeterliki we xitay, rusiyening ottura asiyadiki payda menpe'etlirining tehdit ichide qaldighanliqini otturigha qoymaqta.

Nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) 2014 - yilidin kéyinmu afghanistanda herbiy küchini saqlap qélish üchün afghanistan dölet re'isi hamit karza'ining amérika bilen ikki tereplime tüzülgen bixeterlik kélishimige imza qilishni kütiwatidu.

Igilinishiche, nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning afghanistandiki küchlirining mewjut bolushi üchün 2014 - yili kirishtin ilgiri imza qilinishi kérek iken.

Amérika awazining xewiride bildürüshiche, nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) afghanistandiki wezipisini 2014 - yilidin kéyinmu afghanistanda qélip, “Meslihet bérish, herbiy meshiq qildürüsh we destek - yardem bérish” jehette dawam qildürüsh üchün afghanistan dölet re'isi hamit karza'ining amérika bilen ikki tereplime tüzülgen bixeterlik kélishimige imza qilishi kérek iken.

Afghanistan bilen amérika otturisidiki bu kélishimge imza étlmighan teqdirde, nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning afghanistanda qélishining qanuni yolining tosalghugha uchraydighanliqi ilgiri sürüldi.

Nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) tashqi ishlar ministirliri yighinida söz qilghan nato bash sékritari andérs fog rasmussén, afghanistanning amérika bilen ikki tereplime bixeterlik kélishimige imza qilmighan teqdirde afghanistanda herbiy küch orunlashturmaydighanliqini we buning pilanlan'ghan yardemni xewpke soqidighanliqini bildürdi.

En'eniwiy afghan mejlisi loyajérgadin, nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning afghanistanda qélishini qollighanliqidin memnun bolghanliqini ipadiligen rasmussén kélishimning waqtida imzalinishini arzu qilidighanliqini bildürdi we 2014 - yilidin kéyin afghanistan herbiy küchlirini herbiy meshiq qildürüsh, meslihet bérish we yardem bérish meqsette nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning bashchiliqidiki wezipining orunlishi'ishi üchün kéreklik qanuniy muhitning berpa bolushi muhim bolidu, dédi.

Herbiy meshiq qildürüsh wezipisini orunlash mumkin bolmighan teqdirde, buning bixeterlik weziyiti jehette selibiy tesir peyda qilishidin endishe qilidighanliqini ipadilgen rasmussén, afghanistan üchün ajritilghan iqtisadiy yardemningmu selibiy jehettin tesirge uchraydighanliqini bildürdi.

Amérika tashqi ishlar ministiri john kérriymu 2014 - yilidin kéyin afghanistanda chet'el küchlerning qélish yaki qalmasliqi toghrisidiki qararining jiddiy bir ish ikenlikini bildürdi we afghanistan emeldarlirini tiz sür'ette qarar bérishke chaqiriq qildi.

Amérika awazining xewiride bildürüshiche, amérika karza'ining kélishimge 2014 - yilidin ilgiri imza qilishini xalaydiken.

Nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning 2014 - yilidin kéyin 8 ming bilen 12 ming otturisida eskerni toxtitishni pilanlighanliqi, afghanistanning 350 ming kishidin terkip tapqan bixeterlik qisimliri üchün yilda ottura hésab bilen 4, 5 milyard dollar iqtisadiy menbege éhtiyaji barliqi ilgiri sürüldi.

Buningdin ilgiri amérika we nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) afghanistandin 2014 - yili chékinip kétidighanliqini élan qilghan idi.

21 - Esir türkiye inistitutining tetqiqatchisi turgay düghan yazghan, amérika, nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning afghanistandin chikinishi we shangxey hemkarliq teshkilati dégen témidiki maqaliside, 2014 - yilidin kéyinki ottura asiya, xitay we rusiye weziyiti toghrisida keng toxtalghan bolup, maqalide ottura asiyadiki islamiy qoralliq teshkilatlarning rusiye we xitay üchün chong tehdit bolidighanliqi ilgiri sürüldi.

Maqalida mundaq déyilgen: afghanistan mesilisi u rayon üchün bir - birige zéch munasiwetlik ikki muhim mesilisining menbesini teshkil qilidu, birinchisi, rayondiki islami qoralliq gurupilarning heriketliri rusiye we xitayni öz ichige alghan pütkül rayon'gha keng tarqilishidin endishe qilinmaqta. Ikkinchisi, chégra bixeterlikini qoghdiyalmasliq mesilisi. Xitay, shangxey hemkarliq teshkilatining ichidiki tesirini hem xelq'ara sahede tesirini ashurush hemde sherqiy türkistan mesiliside rayondiki döletlerning qollishini qolgha keltürüsh üchün qolliniwatidu. 1997 - Yili moskwada imzalan'ghan kélishim bilen qazaqistan, tajikistan we qirghizistan sherqiy türkistanning musteqilliq herikitini qollimasliq toghrisida xitaygha wede bergen. Xitay sherqiy türksitan mesilsi toghrisida shundaqla özining bixeterliki we zémin pütünlükini qoghdash jehette ottura asiya döletliri bilen bolghan hemkarliqqa ehmiyet bériwatidu. Bu munasiwet bilen xitay shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning iqtisadiy tereqqiyatlirini yardem bérish üchün 12 milyard dollar qerz berdi, chünki xitaygha nisbeten ottura asiya bir bixeterlik mesilisi bolghan'gha oxshash yene, iqtisadiy we nopus jehettin kéngeymichilik sahesidur. Xitay afghanistanda mis, tömür kanliri üchün 3 milyard dollar meblegh sélish bilen eng köp meblegh salghan dölet hésablinidu, shuning üchün afghanistanning kelgüsi xitay tereptin diqqet bilen közitilip kelmekte we xitayning afghanistanda rol élish éhtimalini közde tutup analiz qilinmaqta.

Maqalining axirida 2014 - yili amérika we nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning afghanistandin chékin'gendin kéyinki ottura asiya weziyiti toghrisida analiz yürgüzülüp mundaq déyilgen: netije étibari bilen afghanistandiki mesile qisqa muddet ichide hel bolmaydu we amérikining chékinishi bilen taliban küchliri qatarliq qoralliq gurupilar küchlinidu, bu mesile rusiye, xitay we ottura asiya döletlirini tesirge uchritalaydighan sewiyige yüksilidu, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler térrorluqqa qarshi turushta ortaq bir gewde halda heriket qilishqa qarap ilgirlewatidu, rusiyining afghanistan mesilisige herbiy jehettin mudaxile qilishni xalimghan bolsimu tehditning éshishi bilen sükütte qalmaydu, xitay jehettin bolsa afghanistan herikiti iqtisadiy küchini, siyasiy we herbiy sahege yötkeshke bir imkaniyet yaritidu, ottura asiya döletliri öz aldigha bir terep qilalmaydighan térrorluq mesilisige qarshi turushta bu xil bir hemkarliqqa éhtiyaji bolidu, afghanistan mesilisi oxshash waqitta yene shangxey hemkarliq teshkilatining rayondiki mewjutluqini ispatlaydighan bir yéngiliq bolidu.

Bu heqte türkiyining qanal a téléwiziyide neq meydan tarqitish programmisigha qatnashqan istratégiye mutexessisi doktur erkin ekrem mundaq dédi: eger amérika we nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) afghanistandin chékinip kétidighan bolsa, otturigha taliban chiqidu, elqa'ide teshkilatimu u yerde mewjut, pakistandimu taliban küchler bar, uning sirtida yene bashqa radikal küchler mewjut, ottura asiyagha munasiwetlik hizbuttehir dégen küchler bar, sherqiy türkistan'gha munasiwetlik qoralliq küchlermu bar, shuning üchün amérika we nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) afghanistandin chékinip kétidighan bolsa, keshmir, pakistan, shimaliy hindistan we ottura asiyada qalaymiqanchiliq yüz béridu. Yene bir tereptin qaraydighan bolsaq, rayonda yene rusiye we xitay bu boshluqni tolduridu, lékin ular bashqa bir tesirni peyda qilidu, yeni amérikining ottura asiyadiki mewjutluqigha pütünley xatime béridu, shuning bilen amérikining xitayni sherqtin yeni asiya tinch okyandin chember astigha élish istratégiyisining gherbtin qorshash qismi bosh qalghan bolidu. Yeni xitayni bir tereptin muhasirige alidu, ottura asiyadin muhasirige alalmaydu. Mundaqche éyitqanda, amérikigha oxshash yawropa ittipaqimu ottura asiyadiki tesir küchini yoqatqan bolidu. Doktur erkin ekrem, eger amérika we nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) afghanistandin chékinip kétidighan bolsa, bu weziyette rusiye we xitayning taliban qatarliq qoralliq küchlerning tehditige düch kélidighanliqini, xitay we rusiyening bixeterliki afghanistan we ottura asiyaning bixeterliki bilen munasiwetlik ikenlikini, xitayning ottura asiyadiki énirgiye we néfit turubba liniyisi we iqtisadiy menpe'etlirining ziyan'gha uchraydighanliqini ilgiri sürdi.