Amérikining b d t diki elchisi nikki xeyli xitay Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirini eyiblidi

Muxbirimiz jüme
2018.07.27
Tahir-Hamut-Nikki-Haley.jpeg Sha'ir tahir hamut “Diniy erkinlikni ilgiri sürüsh” yighinida amérikining b d t diki elchisi nikki xeyli xanim bilen birge. 2018-Yili 26- iyul. Washin'gton d. S., amérika.
RFA

Amérikining b d t diki elchisi nikki xeyli xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirini eyiblidi. Uningdin bashqa yighinigha qatnashqan wekiller yighidin kéyin élan qilghan birleshme bayanatida xitayni lagérlarni taqashqa chaqirdi.

Amérika amérika dölet ishlar ministirliqi chaqirghan tunji nöwetlik “Diniy erkinlikni ilgiri sürüsh ministir derijilikler yighini” 26-iyul kechqurun amérika paytexti washin'gtondiki “Irqiy qirghinchiliq” muzéyida xulasilendi. 

Xulasilesh yighinda söz qilghuchilar arisida amérikining birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi nikki xeyli xanim, amérika dölet ishlar ministirliqining xelq'araliq diniy erkinlikke mes'ul alahide elchisi sam brownbek ependilermu bar idi.

Sam brownbek ependi aldi bilen yighin ishtirakchilirigha rehmet éytqandin kéyin, diniy basturush mewjut bolmighan bir dunya berpa qilishqa ümidwar ikenlikini bildürdi. 

Yighin kün tertipi boyiche sözge chiqqan amérikining birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi nikki xeyli xanim aldi bilen amérikining sabiq xelq'araliq diniy erkinlikke mes'ul elchisi robért sippil ependimning 1999-yili tunji nöwetlik elchi bolush süpiti bilen b birma, xitay, iran, iraq we sudan qatarliq bir nechche döletni diniy erkinlikni ret qilghuchi döletler tizimlikige kirgüzgenlikini bayan qildi. 

U mundaq dédi: “Elchi sippil eyni chaghda intayin muhim ehmiyetke ige bir mesilini otturigha qoyghan iken. Diniy basturush qilmishliri tüpeyli bu tizimlikke kirgüzülgen her bir dölet eyni chaghdiki we kelgüsidiki xewpsizlikke tehdit élip kelgüchiler idi. Ularning beziliri alliburun bizning közitishmiz astigha élin'ghan bolsimu, yene beziliri aridin nechche on yillar ötkende amérika qoshma shtatlirining dölet xewpsizlikige tehdit salidighan asasliq küchlerge aylinip qalghusi döletler idi. Bu yerde diniy erkinlikni boghidighan dölet bilen, tinchliq we eminlikke tehdit yaritidighan döletler bir biri bilen jipsiliship ketken idi.”

U sözi jeryanida diniy erkinlikning amérika tashqi siyasitidiki ornini sherhlidi we amérika qoshma shtatlirining b d t ning xizmet méxanizmini özgertip, diniy erkinlik we kishilik hoquq mesilisini ayrim sorunlardila emes, belki xewpsizlik kéngishidimu muzakire qilinidighan haletke keltürüsh üchün heriket qilghanliqini we netije qazan'ghanliqini bildürdi.

U toqunush we nizalar diniy erkinlik we kishilik hoquq depsendichilikini keltürüp chiqarmastin, eksiche kishilik hoquqni depsende qilishning toqunushlargha seweb bolidighanliqini alahide tekitlidi.

U mundaq dédi: “Bu ehwal diniy étiqad erkinliki depsende qilin'ghanda téximu éghir bolidu. Diniy étiqad erkinlikini ret qilish shu qeder weyran qilish xaraktérige ige ikenki, uningda hakimiyet özini ilahiy qudretning üstige qoyuwalghan bolidu. Amérikida diniy itqa erkinlikimizni öz ichige alghan barliq hoquqlirimiz hakimiyet chembirikining sirtida. Diniy erkinlik hoquqini ret qilishning özi, eng tipikleshken istibdatliqtur.”

U sözlep del mushu nuqtigha kelgende diniy erkinlik chekliniwatqan döletlerdin xitay, rusiye, nikaragu'a qatarliq döletlerni misal qilip ötti we xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirini eyiblidi. 

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti minglighan-onminglighan Uyghur musulmanlirini öz hakimiyitige tehdit, dep qarap atalmish ‛qayta terbiyilesh lagérliri‚ gha bend qildi. Xitay döliti Uyghurlar hayatining hemme qatlamlirighiche qol sozup, xudi bir parche maqalide déyilgendek, ‛mukemmel saqchi döliti berpa qildi‚. Mutleq köp sandiki Uyghurlar yashaydighan bu ölkide ularning diniy we milliy kimliki xitay hökümiti teripidin pütünley dégüdek yoqitildi.”

Nikki xeyli xanim amérika dölet ishlar ministirliqi uyushturghan mezkur üch künlük yighin jeryanida xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini tilgha alghan yene bir yuqiri derijilik amérika emeldari. 

26-Iyul amérika mu'awin prézidénti mayk pens ependimmu xitayning “Minglighan-onminglighan, belki milyonlighan Uyghurni atalmish qayaqta terbiyilesh lagérlirigha qalmighan” liqini küchlük rewishte otturigha qoyghan idi.

Yighinning xulase qismidiki mezkur pa'aliyetke qatnashqa Uyghur sha'ir tahir hamut bu yighin esnasidimu nikki xeyli xanim bilen körüshüp uningdin Uyghurlargha köngül bölüshni ötün'gen.

U aldinqi küni amérika mu'awin prézidénti mayk pens ependim bilen körüshkendimu Uyghurlarning derdini anglatqan idi.

Amérika amérika dölet ishlar ministirliqi chaqirghan tunji nöwetlik “Diniy erkinlikni ilgiri sürüsh yighini” 3 kün dawam qilip 26 iyul kechqurun resmiy ayaghlashti.

Yighin'gha dunyaning herqaysi jayliridin kelgen kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, diniy basturush qilmishlirining qurbanliri, diniy we kishilik hoquq teshkilatlirining mes'ulliri qatnashqandin sirt, bir qisim döletlerning ministir derijilik erbablirimu ishtirak qildi. 

Ular yighin axirida birleshme bayanatlarni élan qilip, diniy depsendichilik éghir bolghan bir qanche döletni basturush siyasetlirini toxtitishqa chaqirdi. 

Ularning shu mezmundiki bir bayanati xitaygha qaritildi. Bayanatta xitaydiki Uyghur, tunggan, qazaq musulmanliri, tibet buddistliri, xristi'an we falun'gongchilarning öz diniy étiqadi seweblik éghir basturushlar we kemsitishlerge uchrawatqanliqi körsitildi. 

Bayanatning köp qismida xitayning Uyghurlargha qarita ötkürleshtürgen basturush siyasetliri eyiblendi. 

Bayanatta xitayda diniy étiqad erkinliki éghir derijide depsende qilinipla qalmay, meschitlerning chéqilip Uyghurlarning misli körülmigen derijide teqib astigha élin'ghanliqi, minglighan-onminglighan, belki milyonlighan Uyghurning jiddiy halda yasalghan lagér we türmilerge qamalghanliqi tilgha élindi. 

Bayanatta mundaq déyildi: “Bu orunlarda ademlerning ölüwatqanliqigha a'it xewerlermu bar. Biz xitay hökümitini bu orunlargha mejburiy qamalghan barliq kishilerni derhal qoyup bérishke chaqirimiz.”

Bayanat axirida yene xitayning chérkawgha kirishni cheklep, yer asti chérkawliri we tibette ibadetxanilarni chaqqanliqi, “Injil”, “Qur'an” larni köydürgenliki körsitildi.

Bayanatta mundaq déyildi: “Biz xitay hökümitini öz qanuni we xelq'ara jem'iyetke kishilik hoquqni qoghdash xususida bergen wedilirige asasen barliq kishilerning diniy étiqad erkinlikini qoghdashqa we diniy guruppilarning kishilik hoquqlirini hörmet qilishqa küchlük rewishte chaqirimiz. Eger shundaq bolghandila bular xitayning eminliki we muqimliqni kapaletke ige qilipla qalmastin, qoshna ellerning eminlikinimu kapaletke ige qilidu.”

Yighin axirliship bayanatlar élan qilghandin kéyin, xitayning hökümet awazi bolghan “Yershari waqit géziti” bash maqale élan qilip, Uyghurlargha yürgüzülüwatqan lagér siyasitini aqlashqa urundi we bularning peqet atalmish “Diniy esebiylikning aldini élish üchün qurulghan diniy terbiyilesh institutliri” ikenlikini yazdi. 

Halbuki közetküchiler hemde bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan sabiq lagér mehbusliri xitay nöwette Uyghur rayonida kölemleshtürgen lagérlarni “Qayta terbiyilesh merkezliri” dep atashning intayin xata bolidighanliqi, buni “Türme” dep atashmu yénik bolup qalidighanliqini bildürüshken idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.