Baltistan parlaménti xitaydin pakistanliqlar bilen toy qilghan Uyghur ayallirining qoyup bérilishni telep qildi

Pakistanning Uyghur aptonom rayonigha chégridash gilgit baltistan rayonluq parlaménti yekshenbe küni birdek awaz bilen qarar layihesi maqullap, pakistan fédératsiye hökümitining Uyghur aptonom rayonida tutqun qilin'ghan éri gilgit-baltistanliq 50 din artuq Uyghur ayalning qoyup bérilishi üchün jiddiy heriketke ötüshini telep qilghan.

Pakistan bilen Uyghur aptonom rayoni otturisidiki qonjirap tash yoli échilghan yéqinqi 30-40 yil mabeynide pakistanliq erkekler bilen toy qilghan bir qisim a'ililer meydan'gha kelgen idi. Lékin ular xitay hökümitining ötken yili 3‏-aylarda bashlan'ghan Uyghurlarni keng kölemlik “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ge solash herikitining sirtida qalmighan.

Nöwette pakistanliqlar bilen toy qilghan Uyghur ayallirining omumiy sani melum emes. Lékin gilgit-baltistan parlaméntining qarar layiheside körsitishiche, pakistan-xitay otturisida import-éksport tijariti bilen shughullinidighan 50 din artuq gilgit-baltistanliqning ayali Uyghur iken. Qarar layiheside, xitay hökümitining gilgit-baltistanliqlar bilen toy qilghan bu ayallarning tutqan qilghanliqini bildürgen.

Xitay pakistanning istratégiyelik shériki we eng yéqin dosti bolup, u Uyghurlarning pakistandiki xitaygha qarshi herqandaq herikitini cheklep kelgen idi. Shunga, bu qétim pakistan yerlik parlaméntining qarar maqullap, Uyghur ayallirini qoyup bérishke chaqirishi az uchraydighan hadise, dep qaralmaqta.

Biz düshenbe küni gilgit-baltistan parlaménti, xitayning islam'abadtiki elchixanisi we “Pakistan ayallar hoquqi jem'iyiti” ge téléfon qilip, ularning inkasini igileshke tirishqan bolsaqmu, lékin xitay elchixanisi bilen gilgit-baltistan parlaménti téléfonimizni almidi. “Pakistan ayallar hoquqi jem'iyiti” ning mes'uli sha'iste buxari bolsa bu mesilige pikir bildürüshni ret qildi.

Sha'iste buxari terjimanning wasitiside so'allirimizgha mundaq dep jawab berdi: “Méning bundaq bir qarar layihesidin yaki pakistanliqlar bilen toy qilghan xitay puqrasi ayallarning tutqun qilin'ghanliqigha da'ir undaq bir qanun layihesidin xewirim yoq. Men hazir bundaq bir layihening maqullan'ghanliqini delillimidim. Shunga, pakistanliqlar bilen toy qilghan xitay puqrasi ayallarning qoyup bérilishi telep qilin'ghan undaq bir qarar yaki qanun layihesi chiqirilghanliq mesilisige jawab bérelmeymen. Biraq uning ornigha siz méning bu mesilidiki shexsiy pikirimni sorisingiz, belki men uninggha jawab bérishim mumkin”.

Shuning bilen biz uning bu mesilidiki shexsiy pikirini soriduq. Biraq u bu so'alimizghimu jawab bermidi. U bu so'alni mezkur weqedin xewerdar organlargha téléfon qilip sorishimizni tewsiye qildi.

Pakistan “Shepeq géziti” ning xewiride körsitilishiche, mezkur qarar layihisini gilgit-baltistan parlamént ezasi bibi selime otturigha qoyghan. Qarar layihede xitay da'irilirining ötken yildin bashlap chet'ellikler bilen toy qilghanlarni tutqun qilishqa bashlighanliqi, tutqun qilin'ghanlarning ichide pakistanliqlar bilen toy qilghan nurghun yerlik ayallarning barliqi tekitlen'gen. Qarar layiheside körsitishiche, bu ayallarning tutqun qilinishi gilgit-baltistandiki a'ililerning anisiz qélip, bu a'ililerdiki balilarning iztirap chékishini keltürüp chiqarmaqta'iken.

Lékin gilgit-baltistan parlaméntining qararining pakistan merkizi hökümitige qanchilik tesiri qilishi, uning bu mesilini küntertipke qoyush-qoymasliqi melum emes. Amérikidiki gilgit- baltistan tetqiqat institutining mudiri sen'gé séring, yerlik parlaméntning qararining qanuni küchi yoqluqi, uning peqet tewsiye xaraktérlik qarar ikenlikini eskertip, biraq bu qeshqer-gwadar iqtisadi karidoridiki halqiliq rayon gilgit-baltistandiki Uyghur-gilgitliq a'ililerning endishisini ipadileydighanliqini bildürdi.

Sen'gé séring mundaq deydu: “Biz aldi bilen mezkur yerlik parlaméntning hoquq da'irisini aydinglashturuwélishimzi kérek. U asasi qanunluq organ emes. Uning pakistanning tashqi siyasiti we uning bashqa döletler bilen bolghan munasiwitini muzakire qilish hoquqi yoq. Uning hetta keshmir mesilisini muzakire qilish hoquqi yoq. Uning bu mesililerde qanun chiqiralmaydu. Shunga, uning bu qétim chiqarghini peqet bir qarar layihesi. U qarar layijhesi maqullap, Uyghur ayallirining tutqun qilinishini tenqid qildi. Shunga, uning héchqandaq qanuni ijra qilish küchi bolmaydu. Pakistan hökümitining uni ijra qilish mejburiyiti yoq. Emma u shu nersini körsitidu, bu gilgittiki Uyghur- baltistan a'ililirining endishilirini ipadileydu. Uyghur ayallirining tutqun qilinishi bilen balilar aniliridin, anilar baliliridin ayrildi. Bu bir zor weqe. Chünki, u bu a'ililerde psixologiyelik we rohiy turaqsizliq yaritidu. Yerlik xelqler burundinla xitay türmiliridiki pakistanliqlarning mesilisini küntertipke qoyup kelgen idi. Mana emdi uninggha pakistanliqlar bilen toy qilghan Uyghur ayallirining mesilisi qétildi”.

Sen'gé séringning ilgiri sürüshiche, xitay pakistanning gilgit-baltistan mesilisidiki ajizliqini suyi'istémal qilmaqta iken. U, xitay uninggha qarshi herqandaq bir küchning gilgit baltistanda peyda bolushini xalimaydighanliqi, mana buning uning Uyghur ayallirini tutqun qilishidiki seweb ikenlikini bildürdi.

Sen'gé séring: xitay gilgitning weziyitini bek yaxshi bilidu. Xitay pakistanning gilgit mesilisidiki kozirining intayin ajiz ikenlikini bilidu. B d t xewpsizlik kéngishining gilgit baltistan heqqidiki 447‏-nomurluq qararida pakistanning bu rayondin chékinishi telep qilin'ghan. Eger kelgüside yawropa döletliri, rusiye yaki amérika pakistan'gha qarshi chiqip, b d t pakistanning gilgittiki mewjutluqigha xiris qilsa, xitay pakistanning kozirining bek ajizliqini bilidu. Shusha, xitay gilgit baltistandiki yerlik xelqlerning dostluqigha qattiq yöliniwatidu. Yerlik xelq xitayni qollap turghandila u özining iqtisadi we istratégiyelik pilanlirini yolgha qoyalaydu. Mana bu xitayning gilgit-baltistanda xitaygha qarshi herqandaq bir amilning mewjut bolup turushini xalimasliqidiki we gilgit baltistanliqlargha toy qilghan Uyghur ayallirini tutqun qilishidiki sewebtur.”

Pakistan “Shepeq géziti” ning xewiride tekitlishiche, gilgit- baltistan parlamént ezasi jawét hüseyin qarar lahiyesi awazgha qoyulghanda söz qilip, yuqiriqi ayallarning tutqun qilin'ghanda balilirining yénida ikenliki, balilarning dadisi pakistanda qalghachqa balilarning qaranchuqsiz qalghanliqini bildürgen.

Gilgit baltistan parlaméntining mu'awin bashliqi jafarullah xan, xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonidiki basturush heriketliride bu ayallarni “Diniy esebiy” guruhlar bilen alaqisi bar, dep tutqun qilghanliqini eskertip, “Lékin bu ayallarning héchbiri xitayda térrorluqqa chétilghini yoq” dégen.