Пакистанлиқ содигәрләр өзлириниң тутқундики уйғур аяллири һәққидә гуваһлиқ бәрди

Пакистанлиқ содигәр бачаһанң уйғур аяли алийә әзиз вә уларниң 4 балиси. 2018-Йили 27-сентәбир.

Йеқиндин буян хәлқаралиқ таратқуларда уйғур дияридики лагерларға қамалған аяллири һәққидә гуваһлиқ бәргән пакистанлиқ содигәрләр барғанчә көпәймәктә.

Әнглийә б б с агентлиқиниң 14-декабир күнидики санида берилгән “хитай шинҗаңда уйғурларға қарита йоқилаң баһанидә тутқун елип бармақта” сәрләвһәлик хәвиридә хитай даирилири “кәспи тәрбийәләш мәркәзлири” дәп тәрипләватқан йиғивелиш лагерлириға қамалған милйонлиған уйғурниң әмәлийәттә бу җайларға мәҗбурий елип бериливатқанлиқи вә хорлашларға учриғанлиқи һәққидә икки нәпәр пакистанлиқ тиҗарәтчиниң өз бешидин өткән кәчмишлири арқилиқ испат бәргәнликини хәвәр қилди.

Б б с агентлиқиниң зияритини қобул қилған пакистанлиқ содигәр шаһит заман вә муһәммәд җамил әпәндиләр өзлириниң хитайда сода қилған мәзгилидә тиҗарий һәмкарлиқ сәвәбидин достлуқ орнатқан вә кейин тойлашқан уйғур аяллириниң хитай сақчилири тәрипидин һечқандақ сәвәбсизла мәҗбурий елип кетилгәндин буян қоюп берилмигәнликини билдүргән.

Шаһит заман әпәндиниң билдүрүшичә, у хитайдики мәзгилидә гүлбану исимлик бир уйғур аял билән һәмкарлишип тиҗарәт қилған. Бу мәзгилдә у гүлбану билән бирликтә уйғур диярида бир мәзгил туруп пакистанға қайтип кәлгән. Әмма шуниңдин кейин униң гүлбану билән болған алақиси үзүлгән. Кейин қайтидин хитайға гүлбануниң дерикини қилип барғинида бу аялниң өзи қатнашқан бир қетимлиқ җүмә намизи сәвәблик тутқун қилинғанлиқини билгән.

Шаһит заман өзи кейинки қетим гүлбануни издәп хитайға барған чағдики әһвални мундақ баян қилиду: “мән хитайға қайтидин берип уни издимәкчи болдум. Әмма бейҗиң айродромидила тосуп қелиндим. Мән көчмәнләр идарисидикиләргә мән илгири хитайда оқуғанлиқимни, қанунлуқ визам барлиқини ейтқан болсамму, улар мениң чеградин киришимгә йол қоймиди. Маңа охшаш кәчмиши бар кишиләрниң билдүрүшичә, гүлбануниң тутқун қилинишиға мән шинҗаңдики мәзгилимдә қатнашқан бир қетимлиқ җүмә намизи сәвәб болған икән. Мән һазир гүлбануниң қачан қоюп берилидиғанлиқини билмәймән һәм униң қоюп берилгәндин кейин мән билән алақилишидиғанлиқиниму билмәймән. Әмма мән уни наһайити сеғиндим.”

Муһәммәд җәмил исимлик йәнә бир пакистанлиқ содигәр өзиниң 2016-йили хитайдики тиҗарити мәзгилидә ислам диниға етиқад қилмайдиған бир уйғур аял билән той қилған болсиму, әмма 2017-йилиниң ахирида хитай даирилириниң униң һамилидар аялини бейҗиңдики өйидин мәҗбурий тутқун қилип елип кәткәндин буян, аялиниң из-дерикини алалмиғанлиқини билдүргән.

У әйни чағдики әһвални мундақ баян қилиду: “2017-йилниң әң ахирқи күнлири иди, биз әйни чағда бейҗиңда яшаватқан идуқ, аялим мениң баламға һамилидар иди. Әмма бир күни кәчқурун хитайниң һөкүмәт хадимлири өйимизгә келип ишикимизни қақти. Улар мениң паспортумни тәкшүргәндин кейин аялимниң кимликини көрүшни тәләп қилди вә уни өзлири билән меңишқа буйруди. Мән улардин чүшәнчә беришни тәләп қилғинимда улар ‛тәрбийәләймиз‚ дегән җавабни бәрди. Мән уларға аялим вә мениң ислам диниға етиқад қилмайдиғанлиқимизни ейтқан вә уларниң алдида ислам динида чәклинидиған йемәкликләрни йегән болсақму, әмма улар пәрва қилмиди, һамилидар аялимни мәҗбурий елип кәтти. Мән вә аялим ислам дини билән һечқандақ алақимиз йоқ иди. Әмма улар йәнила бизни җазалиди? мән һазир аялимниң ақивитиниң қандақ болғанлиқини билмәймән. Улар йәнә мени дәрһал өйүмдин айрилишқа буйруди. Чүнки өйни аялимниң намида сетивалған идуқ.”

Өз аилисиниң бешиға кәлгән паҗиәлик қисмәтлири һәққидә гуваһлиқ бәргән пакистанлиқ содигәрләрниң йәнә бири чауддири җавед аттадур. У 17-декабир күни бирләшмә агентлиққа бәргән баянида аяли аминә билән көрүшәлмигәнликигә бир йилдин ашқанлиқини билдүргән.

Җавед аттаниң билдүрүшичә, у аминә манаҗи исимлик уйғур аял билән той қилғили 14 йил болған болуп, 2017-йил 8-айдин буян униң аяли билән болған барлиқ алақиси үзүлгән икән. Җавед атта аяли билән ахирқи қетим қилишқан сөзлирини баян қилип, “аялим маңа ‛сиз кетишиңиз билән улар мени лагерға елип кетиду, мән бәлким қайтип келәлмәсликим мумкин‚ дегән иди,” дәйду.

Җавед атта әпәнди йәнә хитай даирилири “тәрбийәләш мәркизи” дәп атаватқан җайлар һәққидә тохтилип, “улар бу җайларни мәктәп дәйду, әмма уларниң һәммиси түрмиләрдур. Чүнки улар у йәрдин һечйәргә чиқип кетәлмәйду,” дәп җаваб бәргән.

Радийомиз игилигән әһваллардинму йеқиндин буян хитайниң уйғур дияридики сақчи даирилириниң җаза лагерлириға қамалған уйғур аяллирини қоюп беришни тәләп қиливатқан пакистанлиқ содигәрләргә аяллириниң әң тез вақитта қоюп берилидиғанлиқи һәққидә қуруқ вәдиләрни берип давамлиқ алдаш васитисини қолланғанлиқи мәлум болған иди. Ундин башқа йәнә уларниң хитайдики тиҗарәт кинишкисини бикар қилиш, виза узартип бәрмәслик, хитай чеграсидин қоғлап чиқириш, һәтта улардин уйғур аяллири билән аҗришип кетишни тәләп қилиш қатарлиқ тәһдит васитилирини қоллиниватқанлиқи мәлум болған иди.

Мәзкур вәқәдин кейин өз кимликини ашкарилимаслиқ шәрти билән радийомизға әһвал инкас қилған бирқанчә нәпәр пакистанлиқ содигәрму хитай һөкүмәт даирилириниң уларни уйғур дияридин қоғлап чиқириш, районда турушлуқ рәсмийәтлирини бикар қиливетиш, узартип бәрмәслик қатарлиқ һәр хил бесим вә тәһдитлиригә дуч кәлгәнликини билдүргән иди.

Пакистанлиқ содигәрләрдин мия шаһит әпәнди радийомиз зияритини қобул қилип, өзиниң уйғур миллитидин болған аялиниңму һечқандақ сәвәбсизла хитайниң җаза лагерлириға қамалғанлиқини билдүрди.

Униң билдүрүшичә, у бир йилдин буян өзигә охшаш қисмәттики пакистанлиқ содигәрләр билән бирликтә пакистан вә хитай һөкүмәт даирилиригә мәктуп йоллаш, наразилиқ намайиши елип бериш қатарлиқ йоллар арқилиқ өз тәләплири вә наразилиқлирини ипадилигән болсиму, әмма даириләрдин һәр хил вәдиләрни алғандин башқа көрүнәрлик әмәлий үнүми болмиған.

У баянида әң йеқинқи вәзийәт һәққидә тохтилип, пакистанниң йеңидин тәйинләнгән баш министири имранхан вә униң һөкүмитидин кәлгән җавапларда уларниң тәләплириниң хитай һөкүмитигә йәткүзүлидиғанлиқи, пакистанлиқ содигәрләрниң уйғур аяллириниң пат йеқинда әркинликкә чиқидиғанлиқи вәдә қилинғанлиқини билдүрди. Шундақ болсиму, әмма уларниң уйғур аяллири йәнила қоюп берилмигәнлики үчүн пакистанлиқ содигәрләр арисидики наразилиқ садалири барғанчә күчийиватқан вәзийәт шәкилләнгән икән. У буниң ақивитиниң һәр икки дөләт һөкүмәтлири үчүн яхши ақивәт елип кәлмәйдиғанлиқини билдүрди.

Пакистанлиқ содигәрләрниң гуваһлиқидин мәлум болғинидәк, пакистан һөкүмәт даирилири уйғур диярдики лагерлар мәсилисидә инкас қайтурмаслиқ яки өз дөлитидики пакистанлиқ содигәрләрниң шикайәтлиригә қарита қуруқ вәдә бериш позитсийәсидә болған. Бирләшмә агентлиқниң 17-декабирдики хәвиридә пакистан тәрәпниң бу хил пассип позитсийәси уларниң хитай билән болған йеқин мунасивитиниң бузулушидин әнсиригәнликидин болған дәп көрситилгән.

Хәвәрдә дейилишичә, пакистан кеңәш палатаси ташқи ишлар комитетиниң рәиси мушаһид һүсәйин бирләшмә агентлиқ мухбириниң уйғур дияридики лагерлар һәққидә сориған соалиға мундақ җаваб бәргән: “мусулман дунясиниң, болупму пакистанниң хитай билән болған йеқин мунасивити сәвәблик пакистан тәрәп хитай һөкүмитиниң лагерлар үстидики чүшәндүрүшини омумйүзлүк тоғра дәп қаримақта.”

Бирләшмә агентлиқниң хәвиридә йәнә вашингтондики велсон мәркизи асия программисиниң муавин директори майкол когелмәнниң сөзлири нәқил елинған. Майкол когелмән мусулман дунясиниң немә үчүн уйғур мусулманлириниң зиянкәшликкә учрушиға қарита җим турувелишиниң сәвәби һәққидә мундақ дегән: “мусулман дунясиниң хитай һөкүмитиниң өз территорийәсидики мусулманларға қаритиватқан бастурушлириға сүкүт қилип турувелишидики сәвәб дәл уларниң дунядики иккинчи номурлуқ дәриҗидин ташқири күч билән болған йеқин алақилирини сақлап қелиштики мәнпәәт нуқтиинәзири билән мунасивәтлик.”

Хитай даирилири 2016-йил ахиридин буян уйғур диярида “диний ашқунлуққа зәрбә бериш”, “миллий бөлгүнчиликкә зәрбә бериш” дегәндәк һәрикәтләрни қозғап, уйғурларни түркүм-түркүмләп тутқун қилип җаза лагерлириға қамиған. Америка истихбарат органлириниң мөлчәрлишичә һазирғичә бу хил лагерларға қамалған уйғурларниң санини 800 миңдин 2 милйонғичә дәп мөлчәрләш мумкин икән. Уларниң арисида 500 дин артуқ пакистанлиқ содигәрләрниң уйғур аяллириму барлиқи мәлум.