Мутәхәссисләр: пакистанниң ш т и һ күчлирини пүтүнләй тазилап болғанлиқи гуманлиқ

Пакистан деңиз армийиси маневир қиливатқан көрүнүш. 2015-Йили 6-сентәбир, карачи.

Йәкшәнбә күни башланған пакистан-хитай һәрбий маневири икки дөләтниң йеқинқи 4 йил ичидики 4‏-қетимлиқ һәрбий маневири. 3‏-Қетимлқи һәрбий маневир 2014-йили 5‏-айда апакистанниң пәнҗап өлкисида өткүзүлгән.

2‏-Қетимлиқ һәрбий маневир 2013‏-йили уйғур аптоном районида елип берилған иди.

Лекин пакистан билән хитай һәрбий тәрәп йәкшәнбә күни башланған һәрбий маневирниң қәйәрдә өткүзүлгәнликини елан қилмиди. Маневирға икки тәрәп күрәшчи, бомбардиманчи вә алдинала сегнал бериш айрипиланлирини қатнаштурған.

Түркийә истратегийәлик чүшәнчиләр тәтқиқат мәркизиниң мутәхәссиси әркин әкрәм, пакистан-хитай бу хил маневирларни террорлуққа қарши һәмкарлиқ, дәп чүшәндүрсиму, бирақ у, шәрқий түркистан ислам һәрикитигә охшаш партизанлиқ һәрикәтләргә тақабил туруштин һалқип кәткәнликини билдүрди.

Әркин әкрәм: хитай 2002‏-йили 1‏-қетим чәтәлләр билән һәрбий маневир елип барди, қирғизистанда. У вақитта террорлуққа қарши һәрбий маневир десә болатти. Кейинки 4-5 йилда русийә билән, пакистан билән қилған һәрбий маневир, ялғузла ш т и һ гә охшаш тәшкилатларға қарита әмәс, дәп ойлаймән.

Чүнки, ишләткән қорал-ярақлириниң сәвийәси өсүп кәтти. У ялғуз кичик гуруппиларға қарши җәң әмәс, танка, айропилани болған рәсмий күчкә қарши һәрбий маневир елип бериватқанлиқини көриватимиз.

Демәк, маневир бу йәрдә ноқул террорлуққа әмәс, бәзи дөләтләргә қарши тәдбир елиш, дегән бир сегнални бериватиду.

Мухбир: нормалда, террорлуққа қарши күрәшкә йиник қораллар, шундақ қоралланған алаһидә қисимлар селиниду. Бирақ уларниң маневирда ишләткән қорали мунтизим, кәң көләмлик қирғучи қораллар, шундақ десәк боламду?

Әркин әкрәм: тоғра, чүнки террорлуққа қарши җәң әсли партизанлиқ җәң у. Һазирқи елип бериватқан маневирларда бир мунтизимлиқ бар. Террорлуққа қарши башқа бир хил уруш истили, һазирқи елип бериватқан маневирларниң истили башқа, у охшимайду. Шуниңға униң нишаниму башқа, дәп ойлисақ болиду.

Мухбир: нишани, дегән вақтимизда кимни нишан қилиду булар? нишан ким болиду, пакистан билән хитай маневир өткүзсә? алтернатип нишан ким?

Әркин әкрәм: алтернатип нишан һиндистан болиду. Әмма буни һечбир заман очуқ һиндистанға қарита қиливатимиз, демәйду. Лекин һиндистан армийәси, қоманданлири бизгә қарита қиливатиду, дәп ойлайду. Шуңа, йеқинқи заманда һиндистан армийәси бир пикирни оттуриға қойиватиду, йәни охшаш бир вақитта икки сәптә җәң қилиш пикири.

Бир сәптә хитай билән, йәнә бир сәптә пакистан билән билән уруш қилидиған. Мәйли хитай очуқ десун яки демисун, әмма бу маневир һиндистанни чоқум биарам қилиду. Иккинчиси, афғанистан вә пакистандики ислами күчләр биргә һәрикәт қилип қалсичу!

Әл-қаидә, талибан вә һәтта ислам дөлити әгәр оттура асияда һәрикәт қилип қалсичу! буларға қаритаму мушундақ бир маневир елип бериш зөрүр, дәп ойлиған болса керәк.

Мухбир: өткән һәптә пакистан президенти бейҗиңға берип, ши җинпиң билән көрүшкәндә ш т и һ ниң һечқандақ адими қалмиди, биз пак-пакиз тазиливәттуқ, деди. Хитай давамлиқ пакистанда ш т и һ күчлириниң барлиқини дәп кәлгән. Пакистанму биз хитай билән һәмкарлишип уларни йоқитимиз, дәп давраң салған. Һәқиқәтән, ш т с һ ниң һечқандақ адими қалмиғандиму пакистанда?

Әркин әкрәм: пакистандики ш т күчлири тамамән йоқ қилинди, дегән гәпкә ишәнмәк бир аз тәс. Чүнки, пакистанниму билимиз, уйғурлар болсун, өзбекләр болсун, яки башқа мусулман күчләр болсун, уларни қоллаватқан пакистанлиқму бар.

Йәни афғанистан билән пакистан арисидики районда уларни қоллайдиғанлар болмиса, аллиқачан уларни пакизиләп болатти. Әмма пакистан әскири күчлири мән дегән бу районларни ундақ контрол қилип кетәлмиди.

Йүгрәп бесип кәлгән билән улар кәткәндин кейин, у район йәнә шу районниң хәлқиғә қелип, хилму-хил ислами күчләр йәнә шу йәрдә давамлиқ яшаватиду. Шуңа, у һелиқи йүздә-йүз пакизиливәттуқ, дегән гәп бир аз гуманлиқ, дәп ойлаймән.

Әмма пакистан җумһур рәиси немә үчүн бундақ гәпни деди, дегән вақитта хитайға яхшичақ болуш, униңға вәдә беришни мәқсәт қилған, дәп қараймән. Хитайму билиду у районни йүздә-йүз пакизә қилғили болмайдиғанлиқини.

Мухбир: пакистанчу, у неманчила бундақ йеқинлишип кетиду хитай билән? у дуняда ялғуз қалғанлиқи үчүн чарисиз меңиватқан истератигийәму бу яки башқа бир сәвәби барму буниң?

Әркин әкрәм: пакистан соғуқ мунасивәтләр уруши дәвридә америка билән йеқин мунасивәт қурған. У вақитта һиндистан советләр иттипақи билән йеқин иди. Советләр иттипақи афғанистанға һуҗум қилғанда америка, сәуди әрәбистан, хитай бир қанчә дөләт биргә пакистанда муҗаһидларни тәрбийиләш бир пиланини қуруп чиқти.

Мундақ дегәндә пакистан у чағда һәм хитай билән, һәм ғәрб билән йеқин иди. Лекин 11‏-сентәбир вәқәсидин кейин яхши нәтиҗә елинмиди. Шуниң билән пакистанниң истератигийлик етибари чүшиватиду.

Шуниң билән биргә, пакистанниң ички қисмидики мәсилиләр, мәсилән, җәмийәт характерлик мәсилиләр, сиясий мәсилиләр, мәсилән, партийәләр арисидики уруш-җидәлләр, район характерлик мәсилиләр, иқтисади мәсилиләр түпәйли пакистанниң хәлқара етибари техиму азайди.

Бундақ әһвалда у хитай билән техиму чиң мунасивәт қурмиса болмайду. Шуңа, пакистан хитайға беқиниватиду, хитайму пакистанға әһмийәт бериватиду. Әмма пакистан җәмийити уйғурлар түпәйли униң бу сияситини чин дилидин қоллимисиму, лекин дөләтниң мәнпәәти 1‏-орунда болғачқа хитай билән йеқинчилиқ сиясити давам қиливатиду.

Хитай пакистанниң әң асаслиқ қорал-ярақ тәминлигүчиси. Нөвәттә, пакистан билән хитай бәзи қоралларни мәсилән, хитайниң көп хил иқтидарлиқ җ-17 бәлгилик күрәшчи айропиланини ортақ ишләпчиқириватиду.

Бәзи хәвәрләрдә ашкарилишичә, пакистан йәнә хитайниң җ-10 бәлгилик күрәшчи айропиланини ортақ ишләпчиқиришни пиланлимақтикән. “иқтисад вақти гезити”ниң ашкарилишичә, хитай һава армийәсиниң қорал-ярақ мутәхәссиси фу чйәншав шинхуа агентлиқиға бәргән учурида, җ-10 бәлгилик айропиланниң тунҗи болуп пакистанға сетип берилидиғанлиқини билдургән.