Hökümet dékabir namayishigha qatnashqan qazaq yashlirigha qandaq yardem bériwatidu?

1986-Yili dékabir éyida peqet sowét ottura asiyasi emes, belki sowét ittipaqi da'iriside yashlarning deslepki namayishi bolghan idi. Bu namayish 16-we 17-dékabirda qazaq sowét jumhuriyitining shu waqittiki paytexti almatada orun aldi. Uninggha köpinche aliy oqush orunlirining oqughuchiliri we yash ishchilar ishtirak qilghan bolup, u kommunistik hakimiyetke qarshi ammiwi naraziliq namayishigha aylandi. Bu namayish yashlarning peqet öz hoquqliri üchün ochuq herikitila emes, belki merkiziy hakimiyet organlirining qararlirigha, kommunistik partiyening kadir siyasitige qarshi yürgüzgen ammiwi herikiti boldi.

Melumki, 1986-yili 15-dékabirda almata shehiride ötken qazaqistan kommunistik partiyisi merkiziy komitétining mejliside 25 yil mabeynide jumhuriyetni bashqurup kéliwatqan dinmuhemmet qonayéf ornidin élinip, jumhuriyetning birinchi katipliqigha bu yerdiki shara'ittin hem qazaq xelqining meniwi hayatidin tamamen bixewer génnadiy kolbin belgilendi. Bu öz nöwitide yerlik ahalining qattiq naraziliqigha uchrap, bu naraziliq ochuq, amma tinch namayishqa aylan'ghan idi. Yashlarning bu namayishi hökümet teripidin qattiq basturulup, uning aktip ishtirakchiliri tutqun qilindi we her xil muddetlerge qamaldi. Bu yashlarni qollash we yaki qollimasliq shu chaghdiki ayrim hakimiyet organliridiki shexslerni hem bolupmu qazaq ziyaliylirini ikkige bölüwetti. Shuni alahide tekitlesh kérekki, qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin ularning beziliri öz xataliqlirini chüshen'gen bolsa, beziliri, yeni köpchiliki öz mewqelirini özgertishke mejbur boldi, yeni namayishchilarni yaqlash teripige ötti.

Ene shu qanliq weqedin kéyin ottuz yilgha yéqin waqit ötken bolsimu, uning bezi sirliri mushu kün'giche échilmay kéliwatmaqta. Musteqilliqtin kéyin uning qatnashquchilirining ishliri qayta qarilip, asasiy jehettin hemmisi aqlandi hem ular hökümet teripidin ghemxorluqqa élindi. Ene shu ghemxorluq hem dékabir weqeliri qurbanlirini xatirilesh pa'aliyetliri ularni qana'etlendürüwatamdu?

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan uning qatnashquchilirining biri, bir nechche yil türme azabini bashtin kechürgen, hazir almata shehiride istiqamet qiliwatqan qasim ebilxayirof bu heqte mundaq dédi: “Burundin éyigha ikki ming tenggidin tölep turatti, hazir unimu toxtitip, musteqilliq küni yéqinlashqanda 20 ming tenggila töleydu. Emdi biz sotqa erz qilip, kéyin mudditimizning yérimini késip tashlisimu, ajayip bir yénikchiliklerni alghinimiz yoq. Her yili 17-dékabirda, bu künni démokratiyelik yéngilinish depmu ataydu, biz musteqilliq bayrimining kölenggiside qéliwatimiz. Biz bu küni sheherlik hökümet teripidin uyushturulghan musteqilliq meydanidiki heykelge gül chembireklerni qoyush bilen cheklinimiz. Bu qozghilangning 25 yilliqi bolghanda uni daghdughiliq atap ötimiz dégen iduq, lékin mundaq bolmidi. Emdi kélerki yili 30 yilliqi memliketlik derijide, hökümet da'iriside atap ötülidu déyiliwatidu, biz buni almataning yéngi hakimi bolup kelgen ba'urjan baybékning quliqighimu yetküzduq. Buning qandaq ötidighanliqi heqqide biz bilmeymiz. Bu bizning könglimizdin chiqamdu ya chiqmamdu uni bilmiduq. Bizge hazir dégendek yénikchilikler bérilmeywatidu, peqet aqlinip chiqti dégen bir guwahnamini bériwatidu. Bizni hazir 1937-1938-yillardiki siyasiy qurbanlargha tengleshtürüp qoyuwatidu. Ular bolsa u waqitlarda pénsiye yashlirigha taqap qalghan idi. Biz yénikchilikler heqqide telep qilip qalsaq, mana mushu höjjetni aldimizgha tashlap qoyidu. Shundaqtimu qazaqistan dölitimizning bügünki künde mushundaq gülliniwatqanliqigha bizmu razi boluwatimiz.”

Q. Ebilxayirof shundaqla köpligen mesililerning téxiche hel qilinmighanliqini, shu jümlidin deslep ölüm jazasigha, andin uning ornigha 20 yil türme jazasigha höküm qilin'ghan dékabir qozghilingining aktip ishtirakchisi qayrat risqulbékofning 1988-yili shemey türmiside özini öltürüwalghan bolsimu, amma bu ishta chong bir gumanning barliqini ilgiri sürmekte.

Qazaq yashlirining dékabir qozghilingigha Uyghurlarmu qatnashqan bolup, shularning biri chélek tewesining turghuni ebeydullam roziyéfmu üch yérim yil türmide yatqan. U shu küni tinch namayishning bolghanliqini, yashlarning kochilarda tertip bilen méngip, peqet meydan'gha kelgende ighwalargha uchrighanliqini eslep, mundaq dédi: “U yerde her kim özining pikrini éytti. Zhurnalistlarning so'allirigha jawab berdi. Kechke yéqin yuqiridikiler özliri qalaymiqanchiliqni bashlidi. Herbiyler we saqchi qoshunliri bizni qoyup bermey urushqa bashlidi. Méni saqchi aptomobiligha élip mangdi. Men özüm qamaqta yétish jeryanida ikki Uyghur balisini uchrattim. Méni ‛saqchini urdum‚ dep boynunggha al, dep qiynidi.”

E. Roziyéf bashqilar bilen bir qatarda qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning qararigha bina'en 1993-yili aqlinip chiqti. U hökümet teripidin qiliniwatqan ghemxorluq heqqide mundaq dédi: “Bizge türmide yatqan künlirimiz üchün pul töleshke bashlidi. Manga chélektin öy we yer berdi. Her yili almata sheherlik hökümet yardemlerni qiliwatidu. Kéler yili shu weqening 30 yilliqi bolidu. Yenimu köp yénikchiliklerni körüp qalarmiz dep oylaymen. Bizge shundaqla guwahname berdi. Almatada turidighan bolsaq, shuning boyichimu yénikchilikler bolmaqchi.”