Béyjingdiki yighin qazaqistan iqtisadining tereqqiyatigha tesir körsitelemdu?

Qazaqistan ammiwi axbarat wasitilirining melumatlirigha qarighanda, yéqinda béyjingda ötken xelq'araliq “Bir belwagh, bir yol” munbiri yighinida qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf xitayning mezkur teshebbusini emelge ashurush heqqidiki besh teklipini tewsiye qilghan idi.

“Tén'grinyus” agéntliqida élan qilin'ghan “Nazarbayéf béyjing yighinida besh pikrini otturigha qoydi” namliq maqalide körsitilishiche, bu teklipler, birinchidin, prézidént tamozhnida ötidighan towarlarning resmiyetlirini yénikleshtürüsh, xizmet körsitish derijisini yaxshilash, memuriy tosalghularning aldini élish lazimliqini otturigha qoyghan. Buning üchün analiz ishlirini yürgüzüsh we meblegh bölüsh telep qilinmaqchi. N. Nazarbayéf asiya bankigha ene shundaq programmilargha xirajet ajritishni teklip qildi. Ikkinchidin, ulugh yipek yoli boyidiki ozuq-tülük bixeterlikini teminlesh meqsitide yéza igilikini rawajlandurush. Üchinchidin, inowatsiyilik we ilmiy-téxnikiliq tereqqiyat sahesidiki hemkarliqni kücheytish. Qazaqistan rehbiri bu yerde qazaqistan alimlirining xelq'ara yipek yoli penler akadémiyisini qurush teshebbusigha nezer aghdurushni iltimas qilip, bu idiyining xitay we yene 16 memliketning ilmiy mehkimiliri teripidin qollap-quwwetlen'genlikini bildürgen. Tötinchidin, chégralar ara deryalarning su menbelirini orunluq ishlitish. Beshinchidin, “Bir belwagh, bir yol” layihisige jelp qilin'ghan döletler arisidiki öz ‏- ara ishench we hemkarliqni teminleshtin ibaret.

Melumatlargha qarighanda, yéqinqi yillarda xitay we qazaqistanning her xil sahelerdiki karxaniliri otturisida köpligen kélishimler imzalan'ghan idi. “Régnum” agéntliqida bérilgen “Nazarbayéf xitayda: qazaqistan qandaq qilip ‛bir belwagh, bir yol‚ munbiri yighinigha qatnishiwatidu?” dégen maqalide éytilishiche, qazaqistan prézidéntining bu qétimqi xitaygha qilghan sepiri da'iriside qazaqistanning “Samruq-qazina” kompaniyiliri xitaydiki bir qanche shérikliri bilen bir qatar shertnamilerni imzalighan. Shundaqla néfit, gaz, tagh tömür kanliri boyichimu kélishimlerge kelgen.
Béyjingda ötken yighin qazaqistan iqtisadining tereqqiyatigha tesir körsitelemdu?

“Azadliq” radiyosi torida élan qilin'ghan “Béyjingdiki uchrishish astanagha néme béridu?” namliq maqalide qazaqistanliq iqtisadchi zhan'géldi shimshiqofning bu heqtiki pikri bérilgen. Uning qarishiche, béyjingda ötken yighin qazaqistan'gha chong tesir körsetmekchi. Birinchi nöwette, qazaqistanning iqtisadiy jehettin tereqqiyatigha keng yol échilish kütülmekte. Ikkinchidin, qazaqistan arqiliq ötidighan “Gherbiy xitay-gherbiy yawropa” yoli boyida yéngi ahale ponkitliri we yéngi ish orunlirining peyda bolushigha ümid peyda bolmaqta. Emma mutexessis hakimiyet üstide turghan emeldarlarning bu mesilige jawabkarliq bilen qarap, qazaqistan menpe'etlirini birinchi orun'gha qoyushi kéreklikini, eks halda memliketning qiyin ehwalda qalidighanliqini ilgiri süridu.

Zh. Shimshiqof xitayning chet'ellerdiki layihilerge munchilik köp miqdarda xirajet bölüwatqanliqini körsitip, mundaq dégen: “Xitayning iqtisadi peydin-pey halsirawatidu. Mesilen, ilgiri xitay iqtisadining ösüshi 12 pirsentni teshkil qilghan bolsa, hazir u alte pirsentke chüshüp ketti. Shundaqla axirqi bir nechche yilda yüen ikki qétim erzanlidi. Bu xitay üchün xewplik. Shuning üchün xitay da'iriliri éksportni kücheytish üchün hemmini qiliwatidu.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan elfarabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirofning éytishiche, béyjingda ötken yighin xelq'aradiki chong weqe bolup, hazir köpligen memliketler buninggha étibar bermekte. U bu yighinning qazaqistanning iqtisadigha sözsiz tesir körsitidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Birinchidin, shi jinping qazaqistanni tranzit, yeni yükler toghra ötidighan ‛chémpiyon‚ dédi. Éytmisimu qazaqistan arqiliq ötidighan yükning kölimi nahayiti köp. Ikkinchidin, buning qazaqistanning ékologiyisige, iqtisadigha, bashqimu tereplirige qandaq tesir körsitidighanliqi namelum. Chünki, bu boyiche köp ilmiy ishlarni yürgüzüsh kérek. Undaq ishlar hazir nahayiti az, yoqning ornida. Biz peqet xam eshya chiqiripla, shuni xitaygha chiqarsaq, bizde yéngi téxnologiyiler bolmaydu. Shuning üchün bu mesililerni köp tetqiq qilishimiz kérek.”

Sh. Nadirof qazaqistandiki ilmiy-tetqiqat merkezlirining, mutexessislerning bu mesile bilen jiddiy shughullinishi, her bir ishqa toghra we obyéktif baha bérishi lazimliqini otturigha qoydi.

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of 2009-we 2014-yilliri qazaqistanda hökümet teripidin pilanlan'ghan yéngi zawutlar sélishning emelge ashmighanliqini, köpligen xirajetning yéngi layihiler bahanisi bilen izsiz yoqap ketkenlikini ilgiri sürdi. U xitayning teshebbusi bilen béyjingda ötken yighinning, omumen u ilgiri sürüwatqan “Yéngi belwagh, yéngi yol” layihisining qazaqistan üchün hem ijabiy, hem selbiy tesiri barliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitay meblegh sélish arqiliq qazaqistan'gha xitay karxaniliri bilen birlikte hem öz aldigha özini kötürüshke, öz sana'itini qurushqa mumkinchilik bériwatidu. Xitay kompaniyiliri qazaqistan'gha kélip, bu yerni téz özleshtürüshke hem öz ishlirini aktip élip bérishqa tirishidu. Bu yerde yéngi yönilishler peyda bolidu. Bu qazaqistan üchün yaxshiliq bolidu. Ular öz küchi, öz puli bilen kélidu. Ikkinchidin, bu yerde chiqidighan towarlar xitay baziri üchün ochuq bolidu. Egerde qazaqistanliq tijaretchiler köp bolidighan bolsa, bu pulning köp qismi qazaqistanda qalidu. Eger xitay kompaniyiliri öz pullirini öz élide qoyidighan bolsimu, beribir qazaqistanning iqtisadigha salidighan bolidu. Yene bir tereptin, transport tarmaqlirining sélinishi qazaqistanliq karxanilarning öz layihilirini emelge ashurushigha mumkinchilik béridu. Yeni qazaqistanning özining shexsiy ishlepchiqirish karxanilirini sélishigha imkaniyet yaritidu.”
Gh. Agélé'u'of mezkur layihining selbiy aqiwetliri qatarida, birinchidin, xitay we qazaqistanliq ishchilarning ish heqqining birdek bolmaydighanliqini, ilgiri xitay ishchilirining ish heqqining yuqiri bolghanliqidin köpligen toqunushlarning kélip chiqqanliqini körsetti. Ikkinchidin, xitay ishchilirining xitay karxanilirining kélishi bilen qazaqistanda xitay rayonlirining peyda bolush xewpi. Üchinchidin, xitaylarning yerlik qanunlargha emel qilishida, ya qilmasliqida, her qandaq bir talash-tartishlarda aldi bilen qazaqistanliqlarning menpe'etlirini hésabqa élish mesilisining birinchi orunda turushi. Tötinchidin, ékologiye mesilisi. Qazaqistan hökümiti memliketning hawasini téz bulghaydighan xitay zawutlirining kirip kélishige yol qoymasliqi lazimliqini tekitlidi.