Хитай агрономлири қазақистанда оғутларни қанунсиз қолланған

Қазақистанниң аммиви ахбарат васитилиридин “матритса”, “закон” тор гезитлири, шундақла “явро-асия” биринчи қанили шәрқий қазақистан вилайитидә хитайниң өзи ишләп чиққан йәр оғутлирини қанунсиз қолланғанлиқи һәққидә хәвәр тарқатти. Бу хәвәрни русийәниң “сентир асия” мустәқил тор бетиму елан қилди.

21-Сентәбирдә елан қилинған “һашарәтләрдәк зәһәрлимәктә. Хитай агрономлири қазақистанда химийәлик дориларни қанунсиз қолланди” дәп аталған мақалида ейтилишичә, шәрқий қазақистанниң бесқарағай наһийәсигә җайлашқан 15 гектар мәйдандики етизлиқта хитай ширкитиниң агрономлири химийәлик дориларни ишләткән. Мақалида мундақ дейилгән: “қазақистанда хитай агрономлири тәрипидин химийәлик оғутларниң қолланғанлиқи хәлқара җаңҗалниң чиқишиға хәвп туғдурмақта. Қанунни бузуш пакити тоғрилиқ җәмийәт вәкиллири хәвәр қилған болуп, уларниң қолиға пәқәт тизимлаштин өтмигән маддиларни елип киришла әмәс, бәлки уларниң пайдилинишини тәстиқлайдиған һөҗҗәтләрму кәлгән”.

Мақалида ейтилишичә, қазақистандики йеза игилики йәрлирини чәтәлликләргә вә чәтәл ширкәтлиригә бериш тоғрилиқ хәвәр җамаәтчилик арисида һәр хил инкасларни пәйда қилған. Мәмликәтниң муһитни сақлаш мутәхәссислири болса, буниңдин қаттиқ тәшвишләнмәктә.

Шәрқий қазақистан вилайитиниң йеза игилики вә санаәт бойичә дөләтлик тәкшүрүш комитетиниң рәһбири айбек кәримофниң ейтишичә, хитайниң “лоң шин” ширкити тәрипидин қарабас йеза игилики территорийәсидә химийәви оғутларни қолланғанлиқи ашкариланған. У мундақ дегән: “комитет тәрипидин пиландин сирт тәкшүрүш бәлгиләнгән. Һәқиқәтәнму, хитайдин елип кирилгән дорилар ашкариланған. Шәрқий қазақистанниң бесқарағай наһийәсиниң 15 гектарға йеқин йеридә хитай ширкитиниң агрономлири дориларни ишләткән. Трефлан дориси, яки уни ‛трифлуралин 480‚ дәпму атайду, қазақистанда тизимлаштин өтмигән вә пайдилинишқа рухсәт алмиған. Җамаәтчилик саламәтликини қоғдаш башқармисиниң чүшәндүрүшичә, улар чәтәллик йеза игилики мутәхәссислириниң дориларни ишлитишкә киришкәликини билгән һәм бу дорилар рухсәт қилинғанлар тизимида болмиғанлиқтин, уларни қанунлаштуруш тәклипини бәргән.”

Мәзкур идарә хизмәтчилири хитай тәрәпкә бу дорини тизимлаштин өткүзүш тәклипини бәргән болсиму,  лекин хитай ширкити дориларни чеградин қанунсиз өткүзүп, қанунсиз пайдиланған. Пәқәт шуниңдин кейинла җәриманә төлигән.
Қазақистан иҗтимаий тәшкилатлири қатаридики “екологийә қурултийи”ниң рәиси вадим ниниң ейтишичә, трефлан дориси һәқиқәтәнму чеградин қанунсиз өткүзүлүп, пайдилинилған. Мундақ әһваллар русийәдиму йүз бәргән болуп, бу әһвал йәрлик аһалә тәрипидин бир нәччә қетим әрз қилинған, мутәхәссисләр мәзкур дориларда зәһәрлик маддиларниң йоқлуқи һәққидә билдүргән болсиму, әмма пәқәт мушундақ оғутларниң пайдилинилиши муһитни сақлаш хадимлирини биарам қилған. Вадим ни чәтәлликләрниң башқиму химийәлик оғутларни қазақистанға елип кириш вә пайдилиниш мумкинликини оттуриға қойған.

Радийомиз зияритини қобул қилған сиясәтшунас җасарал қуанишалин әпәндиниң пикричә, хитай ширкәтлири русийә, қазақистан вә башқиму мәмликәтләрдә йеза игилики йәрлирини өзләштүрүштә даим химийәлик оғутларни көпләп пайдиланған икән. У хитай ширкәтлири ишләткән йәрләрниң тегидин көйүп, у йәрләрни бир нәччә йил ишлитишкә һәргиз болмиғанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “улар йүргән йәрниң барлиқи шу. Улар пәқәт русийә яки қазақистан биләнла чәкләнмәйду, қәйәргә барсила, уларниң қилидиған иши, елип баридиған сиясити шу. Улар өзлириниң йериниму шундақ зәһәрләп болди. Уларниң йеза игилики йәрлириниң көпчилики шундақ химийәлик оғутларни көпләп пайдилиниш сәвәбидин кардин чиққан. Шуниң үчүн улар бу ишини йәниму давам қилиш мәқситидә русийәдин, қазақистандин йәрләрни иҗаригә елип, өз ишини мәқсәтлирини әмәлгә ашурмақта. Улар өз йерини айимиса, башқиларниң йерини аямду? әмма бу йәрдә хитай тәрәпни әйибләштин бурун мушу йәрдики даириләрни әйибләймән. Сәвәби уларға йол ечип бериватқан әнә шу русийә яки қазақистан һөкүмити. Мениң оюмчә, мәсилән, хитай ширкәтлири өзлири билип,  бу йәргә келип, оқәт қилмайду. Демәк икки оттурида келишим бар дегән сөз.”

Җасарал қуанилашил йәнә хитайдин қазақистанға келиватқан йемәк-ичмәк мәһсулатлириниңму әнә шундақ йоллар билән тәйярлинип, аһалиниң саламәтликигә зиян йәткүзүш мумкинликини, шуниң үчүн чәттин кириватқан барлиқ нәрсиләрни қаттиқ тәкшүрүштин өткүзүш лазимлиқини оттуриға қойди.

Әмди қазақистан йеза игилики академийәсиниң академики, профессор мәсимҗан вилямофниң ейтишичә, йеза игилики йәрлиридә көпинчә органик оғутларни пайдилиниш, болупму явропа әллиридә кәң йолға қоюлған икән. Кейинки вақитларда қазақистандиму буниңға алаһидә көңүл бөлүнмәктикән.

Мәсимҗан вилямоф мундақ деди: “буниң мәниси минераллиқ оғутларни пайдиланмай, көпинчә һәр қандақ өсүмлүкләрни ечитип, уларни оғут ретидә пайдилиниш. я болмиса, йеза игиликидә чиққан мәһсулатларни ечитип, шуни пайдилиниш. Йеза игиликидә асасән хитайдин, қирғизистандин, өзбекистандин минераллиқ оғутларни елип келип, һеч бир тәкшүрүшсиз пайдилиниш дурус болмайду. Уларни мушу йәрдә рухсәт елинғандин кейин пайдилиниш керәк. Шу оғутларни пайдиланғанда өз мөлчәридә пайдилиниш керәк. Сәвәби әгәрдә өз мөлчәридин ешип кәтсә, уларда адәмгә зәхмәт йетидиған химийәлик маддиларниң йиғилишиға сәвәб болуп, организмға зәхмәт йәткүзүши мумкин.”

Қазақистандики уйғурлар зич олтурақлашқан йеза йәрлиридики деһқанчилиқ ишлирида қандақ оғутлар пайдилинилиду?

Бу һәқтә биз алмута вилайитиниң әмгәкчиқазақ наһийәсигә қарашлиқ байсейит йезисида яшаватқан йеза игилики мутәхәссиси, агроном мәрүп тайироф билән сөһбәт елип бардуқ. Униң ейтишичә, совет дәвридә йеза игиликидә минераллиқ оғутларни көпрәк ишләткән икән. Мундақ оғутлар асасән қуввити начар йәрләрдә ишлитилгән болуп, буниң барлиқи мутәхәссисләр тәрипидин даим контрол астиға елинип кәлгән.

Мәрүп тайироф әпәнди кейинки әһвални чүшәндүрүп, мундақ деди: “совет һөкүмитидин кейин хәлққә йәр бөлүнүп бәргәндин кейин минераллиқ оғутларни пайдилинишни қойди. Сәвәби қиммәт. Асасән русийә вә қазақистанниң, кейинки вақитларда өзбекистанниң азот оғути пайдилинилди. Әмди хитайниң оғутини қолланди дегәнни мән техи аңлимидим. Хитайдин дербесит, йәни һарам чөпләргә қарши оғут алди. Хитайниң әрзан болғанлиқтин, ширкәтләр елип, хәлққә сетип бериду. Һазирчә кичик-кичик деһқанчилиқ игиликлири оғутни аз пайдилиниватиду. Асасән қиғдин пайдилиниду. Кейинки вақитларда бир аз янчуқи толғандин кейин, өзбекистан, қазақистан, русийәниң азот оғутлирини пайдилиниватиду.”

Мәрүп тайироф һәр қандақ бир оғутни пайдилиниш алдида уни қаттиқ тәкшүрүштин өткүзүш лазимлиқини, бу җәһәттә оғутларниң хитайдин қанунсиз елип келинип, йәнә қанунсиз пайдиланғанлиқиниң дурус әмәс икәнликини, һәр бир йәрниң өзиниң алаһидилики болуп, оғутларниму шу алаһидиликкә қарап ишлитиш керәкликини билдүрди. У хәлқ саламәтликини ойлашни биринчи орунға қоюшниң муһимлиқини илгири сүрди.

Игилишимизчә, русийәниң аммиви ахбарат васитилириму хитай ширкәтлири вә тиҗарәтчилириниң русийә йеридә химийәви оғутларни кәң қоллиниватқанлиқи һәмдә буниңдин йәрлик аһалиниң көпләп зиянға учраватқанлиқи һәққидә үзлүксиз ейтип кәлгән иди.  Мәтбуат учурлиридин мәлум болушичә, қазақистандики зор миқдардики йәрләрниң хитай ширкәтлиригә иҗаригә берилиш мәсилиси қазақистан җамаитидә қаттиқ наразилиқларни кәлтүрүп чиқарған болуп, мундақ наразилиқлар пәқәт аммиви инкас шәклидә қалған.