Yaponiye mejmu'esi: qazaqistan, xitay munasiwetliridiki Uyghur mesilisi

Yaponiye heptilik zhurniligha bésilghan “Qazaqistanning yéngi yipek yoli qarishi xitay bilen oxshash” namliq maqalidin süretke élin'ghan.

Yaponiye yéqinda neshr qilin'ghan qazaqistan tetqiqatigha a'it mexsus tetqiqat maqaliliri toplimida “Qazaqistan, xitay munasiwiti kücheymekte” serlewhilik maqale élan qilin'ghan. Mezkur maqalide xitay bilen qazaqistanning iqtisadiy hemkarliqi we shundaqla bashqa siyasiy hemkarliqlar toghrisida tepsiliy toxtalghan bolup, ikki dölet munasiwitide Uyghurlar mesilisimu tilgha élin'ghan.

Maqalide qazaqistan tashqi diplomatiyeside xitayni tolimu muhim döletlerdin biri dep hésablaydighanliqini shundaqla xitaymu qazaqistanni ottura asiya jumhuriyetliri ichide hemmidin özige yéqin meslekdashlardin dep qaraydighanliqini körsetken. Ottura asiya zéminning 70% ni igileydighan qazaqistanning, uzundin buyan Uyghur aptonom rayonigha köchmen yötkewatqan köp nopusluq xitay döliti üchün tolimu paydiliq ikenlikini maqalide alahide bildürgen.

Maqalide köplep néfitke éhtiyajliq boluwatqan xitayning, qazaqistanning türlük sahelirige qol tiqip nurghun meblegh sélishi, qarimaqqa qazaqlarni tereqqiy qildurushqa yardem qiliwatqandek körünsimu, emeliyette bu pütünley xitayning énérgiyege bolghan öz éhtiyajini qandurush üchün meqsetlik élip bériwatqan meblegh sélish taktikisidin ibaretliki alahide eskertilgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyelik ottura asiya ishliri musteqil tetqiqatchisi yamada qazaqistan bilen xitay munasiwitide iqtisadtin bashqa yene, Uyghur mesilisining muhim orunda turidighanliqini, sewebi xitay hökümiti ikki tereptiki Uyghurlarning öz-ara birliship musteqilliq kürishi élip bérishidin tolimu endishe qilidighanliqini bildürdi.

Maqalide,“Jughrapiyilik jehettin qarighanda, qazaqistan rusiye bilen xitay arisigha jaylashqan istratégiyilik orni muhim dölet bolup, mundaqche éytqanda, bu dölet ikki chong döletni tengpungluq jehettin tengshep turidu” déyilgen.

Qazaqistan bilen xitay arisidiki munasiwetler yaxshi bolsimu, yenila ikki dölet arisida bezi mesililerning mewjutluqi maqalide tilgha élinip bu heqte qisqiche chüshendürüsh bérilgen.

Bu mesililerning ichidiki birinchi mesile, ikki dölet arisidiki chégra mesilisi bolup, ikki terep 1994-yili 1700 kilométir kélidighan chégrasining 90% ini hel qilghan bolsimu, biraq hazirghiche 170 kilométir ariliqtiki chégra mesilisi téxiche hel qilinmighan. Ikkinchi mesile, xitayning Uyghur aptonom rayonidin qazaqistan'gha éqip kiridighan asasliq chong deryalardin értish we ili deryasining su miqdari bolup, bu ikki derya su menbesining qazaqistan déhqanchiliqi we sana'iti üchün tolimu muhimliqi tekitlen'gen shundaqla hazirqi waqitning özide astanining eng chong endishisi eger xitay gherbni échish sho'ari astida ili rayonida zor kölemlik qurulush ishlirini bashlisa, undaqta derya süyining qazaqistan'gha kirish miqdari zor derijide azlap, bu yerdiki déhqanchiliq we sana'et ishlirigha zor tesir yetküzidighanliqimu tepsiliy körsitilgen. Ikki derya mesilisi heqqide ikki terep 1997-yilidin bashlap, hazirghiche köp qétim söhbet élip barghan bolsimu, emma söhbetlerning netijisiz axirlashqanliqi melum. Üchinchi mesilide milletler mesilisi tilgha élin'ghan bolup, buningda Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlarni xitay hökümiti bölgünchilik, térrorluq, diniy esebiylik bilen eyiblep ularni qattiq basturuwatqanliqtin, qazaqistan xitay bilen bolghan yaxshi munasiwitini saqlap qilish üchün xitaygha hemdem bolup, qazaqistan tewelikidiki Uyghurlarnimu qattiq kontrol astigha élip, ularning musteqilliq heriketlirini tosqanliqini bayan qilghan.

Maqalide éytilishiche, astana Uyghur aptonom rayonidin qazaqistan'gha qéchip kelgen Uyghur musapirlarni xitaygha tapshurup bérish bilenla cheklinip qalmay, hetta ularning chégradin kirishinimu qattiq chekligen.

Maqalide déyilishiche, qazaqistan jumhuriyiti qurulghandin kéyin qazaq hökümiti chet'ellerdiki qazaqlarning qaytip kélip yerlishishini jakarlighandin kéyin, Uyghur aptonom rayonidiki qazaqlar köplep bu yerge köchüp chiqqan. Biraq xitay hökümiti bu mesililerge nisbeten héchqandaq ipade bildürmigen. Qazaqistan bolsa hazirghiche xitayning bu xil süküt qilishidin tolimu endishe qilidiken.

Maqalide,“Uyghur aptonom rayonidiki qazaqlarning nopusi gerche bir milyondin oshuq bolsimu, ular Uyghurlardek béyjing hökümitining béshini aghritip, musteqilliq telep qilmaydu” dégen.

Ottura asiyani merkez qilghan halda qurulghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning asasliq muddi'asi bolsa, térrorchiliqni bahane qilip turup, Uyghur musteqilliq herikitini basturush bolghanliqtin, hetta buninggha eza döletler öz-ara tüzüshken kélishimliridiki mezmunlarning pütünley Uyghurlarni basturushqa qaritilghanliqini maqalide éniq tilgha alghan.

Xitayning bashchiliqida qurulghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” heqqide toxtalghan tetqiqatchi yamada, bu teshkilatning ottura asiyadiki Uyghur musteqilliq herikitini basturush üchün qurulghanliqini pütkül dunyaning bilidighanliqini ilgiri sürdi.

Ikki dölet arisidiki iqtisadiy hemkarliqlarning künsayin éship bérishigha egiship, qazaqistanning xitaygha bolghan ishenchi barghanche kücheygen we hetta ularning rusiyedin bekrek xitaygha yéqinlashqanliqi maqalide tepsiliy körsitilgen.

Yaponiyelik tetqiqatchi yamadaning qarishiche, ottura asiyadiki qazaqistan qatarliq döletlerning xitay bilen bolghan dostluqi pul üstige qurulghan munasiwet bolup,eger xitayning iqtisadiy ajizlashsa, elwette bu döletlerning xitay bilen bolghan dostluqi suslishidiken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.