Қазақистан уйғур елидики қазақлар дуч келиватқан тәқибләр һәққидә хитай билән сөзләшмәкчи

Йеқинқи йилларда уйғурлардин башқа қазақ, қирғиз қатарлиқ йәрлик милләтләрниңму хитайниң уйғур елидә йүргүзүватқан бастуруш сиясәтлириниң тәсиригә учраватқанлиқи мәлум. Болупму хитайниң районда 2016-йилидин башлап иҗра қилишқа башлиған, “диний әсәбийликни түгитиш” ни баһанә қилған тутқун җәрянда һәтта қазақистанниң мәңгүлүк олтурумиға ерикән қазақларму буниң сиртта қалмиған.

Бу йил қазақистан пайтәхти астанада чақирилған 5-нөвәтлик “дуня қазақ қурултийи” да бәзи вәкилләр бу мәсилини оттуриға қойған иди.

Уйғур елидин айрилип һазир қазақистанда яшаватқан, уруқ туғқанлири хитайниң тәқиплишигә учраватқан бәзи қазақ әрздарлар 17-өктәбир күни “хитайдики қериндашлиримизни қоғдайли” дегән намда тунҗи нөвәтлик ахбарат елан қилиш йиғини өткүзгән. Бу паалийәт дуня қазақлириниң 5-қурултийидин бир күн бурун өткүзүлгән. Улар 2-қетимлиқ ахбарат елан қилиш йиғинини хитайниң 19-қурултийи ахирлашқан күнигә тоғрилап өткүзгән.

24-Өктәбир алмутада чақирилған 2-қетимлиқ ахбарат елан қилиш йиғиниға қатнашқан бир қазақ зиялийсиниң билдүрүшичә, бу нөвәтлик ахбарат елан қилиш йиғиниға илгирикидинму көп киши қатнашқан икән. Уйғур елиниң һәр қайси җайлиридин балилири, әрлири яки қериндашлири хитай тәрипидин сәвәбсиз тутқун қилинған кишиләр йиғинда гуваһлиқ бәргән. Улар йәнә хитайниң уйғур елидики қазақларни сәвәбсиз тутқун қилишиға, қазақларниң тил вә мәдәнийитини йоқитишиға шуниңдәк икки дөләттә туруватқан қазақларниң өз-ара алақисиниң тосқунлуққа учраватқанлиқиға наразилиқини билдүргән.

Мәзкур қазақ зиялийсиниң билдүрүшичә, йиғинниң алдида қазақистан ташқи ишлар министирлиқиниң хадимлири уйғур елидин келип қазақистанға йәрләшкән 30 нәпәр қазақ әрздарлар билән мәхсус көрүшкән. Улар, хитайда қанунсиз түрмигә елинған қазақларни сүрүштә қилидиғанлиқини билдүргән.

Қазақистандики абай қазақ агентлиқиниң 24-өктәбирдики хәвиридә көрситилишичә, йиғинда гуваһлиқ бәргүчиләр хитай түрмилиригә қамалған 47 киши, йеқинда сот ечилған 13 қазақ тутқун вә “йепиқ тәрбийиләш мәркәзлири” гә мәҗбурий елип кетилгән 150 қазақ һәққидә мәлумат вә учурлар бәргән.

Хәвәрдә йәнә қазақистан ташқи ишлар министирлиқиниң президент нур султан нәзәрбайефниң мәхсус қарариға асасән уйғур елидики қазақлар дуч келиватқан мәсилиләр һәққидә хитай тәрәп билән җиддий сөзлишидиғанлиқи билдүрүлгән.

Йеқинқи күнләрдә қазақистандики хитайға қарши қазақ өктичиләр ахбарат елан қилиш йиғинлиридин башқа йәнә “қазақ авази”, “абай” қатарлиқ қазақ мәтбуатлирида очуқ хәт елан қилиш арқилиқ президент нур султан нәзәрбайефни уйғур елидики қазақлар дуч келиватқан мәсилиләргә көңүл бөлүшкә чақирған.

Уйғур елидин қазақистанға көчмән болған қазақ язғучи вә җамаәт әрбаби қулкерим әләнәс әпәнди намидин елан қилинған очуқ хәттәмундақ дейилгән: “дуняниң һәр қайси җайлирида чечилип яшаватқан қазақ топлуқлири ичидә уйғур аптоном районида яшаватқан икки милйонға йеқин қазақ қазақистан сиртидики әң чоң қазақ топлуқи һесаблиниду. Хитай қазақистанни иқтисадий җәһәттин қәрз қилип қоюп, уйғур елидики қазақларниң тилини, мәдәнийити, динини, кишилик һәқ-һоқуқлирини тартивалмақта. Һәтта бүгүнки күндә уйғур аптоном райондики қазақларниң вәтини қазақистанға тәлпүнгәнликиму җинайәт санилип, түрмиләргә ташланмақта.”

У очуқ хәттә президент нәзәрбайефқа: “әҗәба, қазақистан бу икки милйон қазаққа қәрз әмәсму? қазақистанниң әң қиммәтлик байлиқи қазақ хәлқи әмәсму? бир дөләт болуш сүпити билән қазақистан зулумға учриған, ассимилятсийәгә учраватқан хәлқигә игә чиқмиса, ким игә чиқиду?” дәп хитаб қилған.

Қулкерим әләнәс әпәнди зияритимизни қобул қилип, гәрчә президент очуқ хәткә биваситә инкас қайтурмиған болсиму, әмма қазақистан ташқи ишлар министирлиқидин кәлгән адәмләрниң өзи башлиқ уйғур елидин көчүп кәлгән қазақларниң әрзини аңлиғанлиқини вә бу һәқтә хитай һөкүмити билән җиддий рәвиштә сөзлишишкә вәдә қилғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди :“мән йиллардин буян бу дәвани елип бериватимән, буниңдин илгири қазақистан һөкүмити бу мәсилиләргә учуқ инкас қайтурмиған иди. Бу қазақистан ташқи ишлар министирлиқиниң биз билән тунҗи қетим көрүшүши. Гәрчә техи нәтиҗә чиқмиған болсиму, әмма бу қазақистан даирилириниң бу мәсилидә алған тунҗи қәдими, шуңа үмидләндим. Тиртишчанлиқимизниң бикар кәтмигәнликидин хурсән болдум,” деди.

Алмутида ечилған икки қетимлиқ ахбарат йиғинида гуваһлиқ бәргән пәридә ханимни телефон арқилиқ зиярәт қилдуқ.
У йолдишиниң хитай тәрипидин 13 йил қамақ җазаси берилип, қоюп берилгәндин кейинму йәнә давамлиқ тутуп турулуватқанлиқини билдүрди.

Қазақистан пуқралиқини алған пәридә ханим әсли бортала аршаңдин болуп, ери рақиҗан зәйнулла 2004-йили хитай һөкүмити тәрипидин тутқун қилинған вә “башқиларни қазақистанға көчүшкә қутратқан” дегән җинайәтләр артилип 13 йиллиқ қамақ җазаси берилгән. Пәридә ханимниң туғқанлиридин уқушичә, ери бу йил 9-айниң 10-күни җаза муддитини тошқузуп түрмидин чиққан болсиму, даириләр уни уруқ-туғқанлириғиму көрсәтмәй, шу күниниң өзидә йәнә “йепиқ тәрбийиләш”кә елип кәткән. Пәридә ханим 13 йилдин буян һәр йили уйғур елигә кирип түрмидики ерини йоқлап келиватқан болсиму, бу йил ери чиқидиған вақтида хитайдин виза алалмиған.

Пәридә ханим хитайниң бигунаһ ерини адаләтсиз һалда түрмигә қамиғанлиқини 13 йилдин буян қазақистан даирилиригә аңлитип келиватқан болсиму, һечқандақ нәтиҗә болмиғанлиқини, әмма бу қетим ташқи ишлар министирлиқи хадимлириниң әрзини аңлап, хитайға виза елиш ишлирида ярдәмдә болидиғанлиқини билдүргән.

Қазақ көзәткүчиләрниң билдүрүшичә, илгири қазақистан президенти нәзәрбайеф бу мәсилиләргә көңүл бөлидиғанлиқини билдүргән болсиму, җиддий бир һәрикәт қолланмиған. Улар қазақистан даирилириниң нөвәттә бу мәсилигә җиддий қаришиға хитайниң нөвәттә уйғур елида елип бериватқан тутқунлирида һәтта қазақистанниң қанунлуқ йешил картиға игә қазақларниңму сиртта қалмиғанлиқи вә хәлқаралиқ ахбаратларниңму бу мәсилиләргә орун бериватқанлиқи түрткә болған болуши мүмкин дәп пәрәз қилмақтикән.