Qazaqistan Uyghur élidiki qazaqlar duch kéliwatqan teqibler heqqide xitay bilen sözleshmekchi

Muxbirimiz gülchéhre
2017.10.26
qazaq-xitaydiki-qerindashlirimizni-qutquzayli.jpg Uyghur élidin qazaqistan'gha köchüp barghan qazaqlar “Xitaydiki qérindashlirimizni qoghdash” namida ötküzgen tunji nöwetlik axbarat élan qilish yighinidin körünüsh. 2017-Yili 17-öktebir, almata.
Yighin teshkilligüchiliri teminligen

Yéqinqi yillarda Uyghurlardin bashqa qazaq, qirghiz qatarliq yerlik milletlerningmu xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan basturush siyasetlirining tesirige uchrawatqanliqi melum. Bolupmu xitayning rayonda 2016-yilidin bashlap ijra qilishqa bashlighan, “Diniy esebiylikni tügitish” ni bahane qilghan tutqun jeryanda hetta qazaqistanning menggülük olturumigha ériken qazaqlarmu buning sirtta qalmighan.

Bu yil qazaqistan paytexti astanada chaqirilghan 5-nöwetlik “Dunya qazaq qurultiyi” da bezi wekiller bu mesilini otturigha qoyghan idi.

Uyghur élidin ayrilip hazir qazaqistanda yashawatqan, uruq tughqanliri xitayning teqiplishige uchrawatqan bezi qazaq erzdarlar 17-öktebir küni “Xitaydiki qérindashlirimizni qoghdayli” dégen namda tunji nöwetlik axbarat élan qilish yighini ötküzgen. Bu pa'aliyet dunya qazaqlirining 5-qurultiyidin bir kün burun ötküzülgen. Ular 2-qétimliq axbarat élan qilish yighinini xitayning 19-qurultiyi axirlashqan künige toghrilap ötküzgen.

24-Öktebir almutada chaqirilghan 2-qétimliq axbarat élan qilish yighinigha qatnashqan bir qazaq ziyaliysining bildürüshiche, bu nöwetlik axbarat élan qilish yighinigha ilgirikidinmu köp kishi qatnashqan iken. Uyghur élining her qaysi jayliridin baliliri, erliri yaki qérindashliri xitay teripidin sewebsiz tutqun qilin'ghan kishiler yighinda guwahliq bergen. Ular yene xitayning Uyghur élidiki qazaqlarni sewebsiz tutqun qilishigha, qazaqlarning til we medeniyitini yoqitishigha shuningdek ikki dölette turuwatqan qazaqlarning öz-ara alaqisining tosqunluqqa uchrawatqanliqigha naraziliqini bildürgen.

Mezkur qazaq ziyaliysining bildürüshiche, yighinning aldida qazaqistan tashqi ishlar ministirliqining xadimliri Uyghur élidin kélip qazaqistan'gha yerleshken 30 neper qazaq erzdarlar bilen mexsus körüshken. Ular, xitayda qanunsiz türmige élin'ghan qazaqlarni sürüshte qilidighanliqini bildürgen.

Qazaqistandiki abay qazaq agéntliqining 24-öktebirdiki xewiride körsitilishiche, yighinda guwahliq bergüchiler xitay türmilirige qamalghan 47 kishi, yéqinda sot échilghan 13 qazaq tutqun we “Yépiq terbiyilesh merkezliri” ge mejburiy élip kétilgen 150 qazaq heqqide melumat we uchurlar bergen.

Xewerde yene qazaqistan tashqi ishlar ministirliqining prézidént nur sultan nezerbayéfning mexsus qararigha asasen Uyghur élidiki qazaqlar duch kéliwatqan mesililer heqqide xitay terep bilen jiddiy sözlishidighanliqi bildürülgen.

Yéqinqi künlerde qazaqistandiki xitaygha qarshi qazaq öktichiler axbarat élan qilish yighinliridin bashqa yene “Qazaq awazi”, “Abay” qatarliq qazaq metbu'atlirida ochuq xet élan qilish arqiliq prézidént nur sultan nezerbayéfni Uyghur élidiki qazaqlar duch kéliwatqan mesililerge köngül bölüshke chaqirghan.

Uyghur élidin qazaqistan'gha köchmen bolghan qazaq yazghuchi we jama'et erbabi qulkérim el'enes ependi namidin élan qilin'ghan ochuq xettemundaq déyilgen: “Dunyaning her qaysi jaylirida chéchilip yashawatqan qazaq topluqliri ichide Uyghur aptonom rayonida yashawatqan ikki milyon'gha yéqin qazaq qazaqistan sirtidiki eng chong qazaq topluqi hésablinidu. Xitay qazaqistanni iqtisadiy jehettin qerz qilip qoyup, Uyghur élidiki qazaqlarning tilini, medeniyiti, dinini, kishilik heq-hoquqlirini tartiwalmaqta. Hetta bügünki künde Uyghur aptonom rayondiki qazaqlarning wetini qazaqistan'gha telpün'genlikimu jinayet sanilip, türmilerge tashlanmaqta.”

U ochuq xette prézidént nezerbayéfqa: “Ejeba, qazaqistan bu ikki milyon qazaqqa qerz emesmu? qazaqistanning eng qimmetlik bayliqi qazaq xelqi emesmu? bir dölet bolush süpiti bilen qazaqistan zulumgha uchrighan, assimilyatsiyege uchrawatqan xelqige ige chiqmisa, kim ige chiqidu?” dep xitab qilghan.

Qulkérim el'enes ependi ziyaritimizni qobul qilip, gerche prézidént ochuq xetke biwasite inkas qayturmighan bolsimu, emma qazaqistan tashqi ishlar ministirliqidin kelgen ademlerning özi bashliq Uyghur élidin köchüp kelgen qazaqlarning erzini anglighanliqini we bu heqte xitay hökümiti bilen jiddiy rewishte sözlishishke wede qilghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi :“Men yillardin buyan bu dewani élip bériwatimen, buningdin ilgiri qazaqistan hökümiti bu mesililerge uchuq inkas qayturmighan idi. Bu qazaqistan tashqi ishlar ministirliqining biz bilen tunji qétim körüshüshi. Gerche téxi netije chiqmighan bolsimu, emma bu qazaqistan da'irilirining bu mesilide alghan tunji qedimi, shunga ümidlendim. Tirtishchanliqimizning bikar ketmigenlikidin xursen boldum,” dédi.

Almutida échilghan ikki qétimliq axbarat yighinida guwahliq bergen peride xanimni téléfon arqiliq ziyaret qilduq.
U yoldishining xitay teripidin 13 yil qamaq jazasi bérilip, qoyup bérilgendin kéyinmu yene dawamliq tutup turuluwatqanliqini bildürdi.

Qazaqistan puqraliqini alghan peride xanim esli bortala arshangdin bolup, éri raqijan zeynulla 2004-yili xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghan we “Bashqilarni qazaqistan'gha köchüshke qutratqan” dégen jinayetler artilip 13 yilliq qamaq jazasi bérilgen. Peride xanimning tughqanliridin uqushiche, éri bu yil 9-ayning 10-küni jaza mudditini toshquzup türmidin chiqqan bolsimu, da'iriler uni uruq-tughqanlirighimu körsetmey, shu künining özide yene “Yépiq terbiyilesh”ke élip ketken. Peride xanim 13 yildin buyan her yili Uyghur élige kirip türmidiki érini yoqlap kéliwatqan bolsimu, bu yil éri chiqidighan waqtida xitaydin wiza alalmighan.

Peride xanim xitayning bigunah érini adaletsiz halda türmige qamighanliqini 13 yildin buyan qazaqistan da'irilirige anglitip kéliwatqan bolsimu, héchqandaq netije bolmighanliqini, emma bu qétim tashqi ishlar ministirliqi xadimlirining erzini anglap, xitaygha wiza élish ishlirida yardemde bolidighanliqini bildürgen.

Qazaq közetküchilerning bildürüshiche, ilgiri qazaqistan prézidénti nezerbayéf bu mesililerge köngül bölidighanliqini bildürgen bolsimu, jiddiy bir heriket qollanmighan. Ular qazaqistan da'irilirining nöwette bu mesilige jiddiy qarishigha xitayning nöwette Uyghur élida élip bériwatqan tutqunlirida hetta qazaqistanning qanunluq yéshil kartigha ige qazaqlarningmu sirtta qalmighanliqi we xelq'araliq axbaratlarningmu bu mesililerge orun bériwatqanliqi türtke bolghan bolushi mümkin dep perez qilmaqtiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.