Qazaqistan xitayning qerzini qandaq qayturmaqchi?

Qazaqistanning resmiy ammiwi axbarat wasitiliri memliket milliy bankining re'isi daniyar aqishéfning melumatlirigha asaslinip, qazaqistanning tashqi qerzining ötken yilning otturilirida 167. 9 Milyard amérika dollirini teshkil qilghanliqini xewer qilghan idi. Shuning ichide qazaqistanning xitaygha qerzi 12. 5 Milyard dollarni teshkil qilip, xitay qazaqistan qerz bolghan memliketlerning ichidin tötinchi orunni igileydiken. Qazaqistanliq mutexessislerning köpchiliki xitay ilgiri sürgen “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesining dunya jama'etchilikining nezirini özige jelp qiliwatqan muhim bir mawzugha aylan'ghanliqini, yuqirida atalghan qerzning ene shu istratégiye yönilishidiki köpligen layiheler sewebidin yenimu köpiyish mumkinlikini étirap qilmaqta. Ularning pikriche, qazaqistan ottura asiyaning bashqa jumhuriyetlirige nisbeten mezkur layihe boyiche xitay bilen hemkarlishiwatqan eng aktip dölet bolup hésablinidu. Qazaqistanning “Élana.Kz” tor bétide ötken yilning ayaqlirida élan qilin'ghan “‛bir belwagh, bir yol‚ ning egri-toqayliri” namliq maqalida qazaqistan'gha meblegh sélish niyitide xitay tijaretchilirining memliketke köplep éqip kirishke bashlighanliqi, ulargha wiza resmiyetlirining yénikleshtürülgenliki, shundaqla ayropilanlarda xitaylarning köpiyip ketkenliki, astana shehiridiki “Béyjing sariyi” méhmanxanisining xitaylargha liq tolghanliqi heqqide éytilghan idi.

Qazaqistan xitayning qerzini qandaq qayturmaqchi? omumen qazaqistanning tashqi qerzi memliketni némige élip kélidu? bu hazirqi künde köpligen qazaqistanliqlarni oylanduridighan mesililerdin bolup qalmaqta. 

Qazaqistan jumhuriyitining birinchi prézidénti fondi yénidiki dunyawi iqtisad we siyaset institutining yawro-asiya tetqiqatliri programmisining bashliqi ruslan hézimofning pikriche, ottura asiya jumhuriyetliri üchün xitay bilen bolghan hemkarliq, shuning ichide meblegh mesilisi intayin inchike mesililerning biridur. U bolupmu kéyinki 15 yil ichide bu döletlerning öz iqtisadini xitay iqtisadi bilen mustehkem baghlighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Elwette, eger ochuqini éytidighan bolsaq, bu bizning xitay bilen yéqin bolushni xalighanliqimizdin emes, belki amalsizliqtin shundaq boluwatidu. Yeni sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin ottura asiya jumhuriyetlirining her qaysisi öz yolini talliwaldi. Qazaqistan, qirghizistan, tajikistan xitay bilen omumiy chégragha ige bolghanliqtin, bolupmu ötken esirning 90-yilliridin bashlap xitay tereptin zörür bolghan tawarlarning kirishige yol achqan idi. Yillar ötüshi bilen buning kölimi ösüp, hazir xéli özgerdi. Bashta qazaqistanning xitaygha köplep kirgen xam eshyasi heqqide gep qilghan bolsaq, hazir biz xitay mebleghliri, xitay téxnologiyiliri arqiliq zawutlarni, karxanilarni qurup, chong hemkarliqni qolgha keltürduq. Eger meblegh mesilisige kélidighan bolsaq, layihelerning bésim köpi xitayning küchlük xirajiti arqiliq emelge ashuruluwatidu”.

Ruslan hézimof bu jehette xitay qerzi qandaq qayturulushi mumkin dégen so'algha mundaq dep jawab berdi: “Elwette, hazirqi waqitta héch kim bu so'alning jawabini bilmeydu, chünki shert shundaqki, bu qerzlerni yü'ende yaki milyardlighan dollarda qayturushning xitay üchün hajiti yoq. Köpligen kréditlar, mesilen, qazaqistan we qirghizistanda kanlarni igilesh, térilghu yerlerni özleshtürüsh bilen, tajikistanda bolsa tagh-kan ishliri bilen baghliq. Yeni, altun we bashqimu qimmet bahaliq métallarni qézip chiqirish üchün xitay krédit bériwatidu. Bu xitayning yillar dawamida ishlinip chiqqan istratégiyisi. Shuni ochuq éytish kérekki, bu yerde biz, elwette, xitaygha qarighanda héch nerse utuwalalmaymiz”.

Siyasetshunas ghalim agél'ofning éytishiche, ottura asiya jumhuriyetliri, shu jümlidin qazaqistan musteqilliqqa érishkendin buyan uning tashqi qerzlerge boghulushi memliketning béqindiliqqa yüzlinishige, uning musteqilliqining qedir-qimmitining yoqitilishigha élip kélidu. U bu jehette bolupmu xitayning “Bir belwagh, bir yol” istratégiyisi boyiche qazaqistan'gha séliwatqan mebleghliridin qattiq teshwishlinidighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Kéyin bizge hésab-chot kélidu. Biz bu qerzlerni töliyelmeymiz, chünki bizning pulimiz ene shu qerz alghan bankilargha serp qilinidu. Öz nöwitide bu bankilar qazaqistan xelqining, shu memlikette yashawatqan milletlerning menpe'etini emes, belki ayrim da'irilerning menpe'etini közleydu. Biz barliq qazaqistan banka sistémisining birlikini saqlap qélishning ornigha ene shundaq menpe'ettiki bankilarni qutuldurush arqiliq bu sistémini yoqitishqa yol qoyuwatimiz. Buning arqiliq biz xitay, rusiye, bashqimu memliketlerning iqtisadining élimizge kirip kélishige mumkinchilik bérimiz. Yeni biz qolimizdiki bar nersini saqliyalmaydighan derijige chüshüp qalimiz. Démek biz öz puqralirimizni hemmidin mehrum qilimiz dégen söz”. 

Ghalim agéléof qazaqistanning sirtqa qerzdar bolup qélishining aldini élish üchün qazaqistan dölitining, hökümitining birinchi nöwette milliy menpe'etlerni qoghdishi lazimliqini, memliketning iqtisadiy siyasitini, bashqurush we sot sistémisini tüp asasidin özgertish kéreklikini, elning barliq saheliride islahatlar yürgüzüshning zörürlükini körsetti. U memlikette heqiqiy riqabetchilikni rawajlandurushning, barawerlikni teminleshning muhimliqini, omumen dölet tereqqiyatini arqigha sürüwatqan barliq adaletsizliklerni yoqitishning waqti yetkenlikini otturigha qoydi.