Qazaqistanliq diplomatning jaza lagérliri heqqidiki bildürüshi ghulghula qozghimaqta

Ötken yilning axirlirida qazaqistan, özbékistan, qirghizistan, tajikistan, pakistan, hindistan qatarliq 12 dölet diplomatlirining Uyghur élidiki atalmish “Terbiyelesh lagérliri” ni ziyaret qilishi hem shuninggha munasiwetlik qilghan bildürüshliri mutexessisler we jama'etchilik arisida küchlük ghulghula qozghighan idi. Bolupmu jaza lagérliri mesilisi üzlüksiz otturigha qoyulup kéliwatqan qazaqistanda bu mesilige alahide köngül bölünmekte. Buninggha qazaqistanning xitaydiki elchisining meslihetchisi manarbék qabaziyéfning resmiy bildürüshi seweb bolghan.

“Azadliq” radiyosida élan qilin'ghan “Qazaqistan elchilikining wekili: xitay lagéridiki ehwal yaxshi” dep atalghan maqalida éytilishiche, qazaqistanning xitaydiki elchisining meslihetchisi ürümchi, qeshqer we xoten qatarliq sheherlerdiki terbiyelesh lagérlirini ziyaret qilip, mundaq dégen: “Xitay ulargha yaxshi shara'it yaratqan. Démek, xitay rehberliri öz puqralirining ghémini oylidi, dep éytishqa bolidu. Méning oyumche, xitaydiki merkiziy hökümet we shinjang ölkisining rehberliri öz puqralirigha yéngi kesip igileshke mumkinchilik tughduruwatidu.”

Maqalidin melum bolushiche, Uyghur élide ziyarette bolup qaytqan diplomatlar terkibide gherb döletliri we xelq'ara teshkilatlar wekilliri bolmighan. Maqalida “Kishilik hoquqni közitish” teshkilatining bu seperge bolghan mewqesi körsitilgen bolup, bu teshkilat diplomatlarning bu seper toghriliq pikirlirini asassiz dep hésablighan.

Qazaqistan wekilining lagérlargha bergen bahasigha inkas süpitide qazaqistanning musteqil axbarat wasitiliridin biri bolghan “Qazaq üni” torida qazibék eysaning “Xitaydiki axirqi qazaq elge kelgüche ish toxtimasliqi kérek” namliq maqalisi élan qilin'ghan idi. Qazibék eysa mundaq dep yazghan: “Dozaqni jennet qilip körsitishke özimizning qazaq qérindashlirimizning yardemliship yürgini süngekke tamgha salidu. Siyasiy lagérlar meslihetchige ajayip bolsa, özi bérip, bir japakesh qazaqning ornigha almiship, orunlashsun shu chaghda. . . Bu köz boyamchiliqqa elning közini yetküzüp, uni ashkarilash üchün élimizde xitaydiki qazaqlar mesilisi bilen shughullinip yürgen yene bashqimu jem'iyetlik teshkilatlar we erbablar birliship, bildürüsh élan qilishi kérek.”

Qazaqistanning xitaydiki elchixanisi wekilining qilghan bildürüshi munasiwiti bilen biz almuta shehiride yashawatqan bir qatar mutexessislerge muraji'et qilip, ularning bu heqtiki pikrini élishqa tirishtuq.

Tonulghan siyasetshunas dos köshimning pikriche, xitay da'iriliri bir qisim döletlernning xitaydiki diplomatlirini “Kespiy maharet telim-terbiye merkezliri” dep atiwalghan jaza lagérlirini ziyaret qildurush bilen ularda mezkur lagérlar heqqide yaxshi inkaslar hasil qilishqa urun'ghan iken. U mundaq dédi: “Diplomat ademlerni yaxshi bilisiler. Ular da'im ochuq éytmaydu. Shuning üchün ular bizning körginimiz shu dep éytti. Ulargha oyun körsitildi. Buni hemme bilip turidu. Lagérlarni aldin-ala yasap teyyarlighan. U yerge barghan diplomatlar eyni ehwalni körmigenliktin shundaq qarargha kelgen. Eger ularning ornida xelq'ara teshkilatlarning wekilliri hem zhurnalistlar bolghan bolsa, ular bashqiche pikir éytqan bolar idi. Qazaqistanda ötken yilning bahar peslidin tartip küzgiche lagérlar mesilisi boyiche yaxshi ishlar élip bérildi. Bu mesilini qazaqistan ichide hem xelq'ara da'iride melum qilishta köp ishlar qilinip, u xelq'ara mesilige aylandi dep oylaymen. Ilgiri bu mesilige köpinche Uyghurlar ariliship kelgen bolsa, kéyinrek xitay siyasiti téximu qattiqlashqandin kéyin uninggha bashqimu milletler arilashti. Hazir qirghizlar bu mesilini qattiq kötürüwatidu. Méning oyumche, bu mesile dawamliq kötürülüshi kérek.”

Siyasetshunas jasaral quwanishalin xitayning bu qétim bezi döletler wekillirige körsetken lagérlirining yasalma ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitaylar aldin-ala teyyarlan'ghan lagérlargha ademlerni élip bérip, ‛hemmini yaxshi deysiler‚ dep qorqutqan. Ular qazaqistanda we xelq'arada tarqiliwatqan lagérlar toghriliq heqiqetni burmilap, yalghan pakitlarni ispatlashqa tirishiwatidu. Bu xitayning belgilik siyasiti. Elwette, bu ehwaldin xewiri bar ademler buninggha ishenmeydu. Shuning üchün buninggha munasiwetlik türlük heriketlerni élip bérish kérek, xetler yézilishi kérek. Bolupmu xelq'ara kishilik hoquqni qoghdash teshkilatliri asasen amérika we yawropada bolghanliqtin, shulargha melum qilishqa köp küch chiqirish kérek. Xitayning héle-neyrenglik bilen qilghan ishlirigha qarimay, bu heriketni toxtatmasliq lazim. Elwette mundaq ochuq heriketlerni qilish bizning élimizde cheklen'gen. Bunimu chüshinish kérek. Egerde pütkül musulman dunyasi birliship, bu zulumgha qarshi heriket qilsa, yaxshi bolatti. Biraq hazirche mundaq bolmaywatidu.”

Rusiye tébbiy penler akadémiyesining mutexessisi alimjan hemrayéf Uyghur élidiki jaza lagérlirigha munasiwetlik diplomatlarning qilghan bildürüshirige toxtilip, mundaq dédi: “Birinchidin, bu yerde ichki ishlargha arilashmasliq prinsipi bar. Bizning diplomat shuninggha emel qilghan bolsa kérek dep oylaymen. Ikkinchidin, u yaqtiki ehwalni tolimu perdazlap ketkinini men bayqimidim. Bu yerde diplomatliq til bilen éytilghan pikirlerni oqudum. Bizning dölitimiz yash dölet. Bu yerde ichki ishlargha arilashmasliq prinsipining ikkinchi teripi bar. Yene bir tereptin, melum bir dölet diplomatlirining Uyghur élige kirishining özi ewrishim, inchike bir mesile.”

Igilishimizche, Uyghur élidiki jaza lagérlirini ziyaret qilishqa qatnashqan döletlerdin rusiye, qazaqistan, özbékistan, qirghizistan, tajikistan, pakistan we hindistan 1996-yili qurulushqa bashlighan shangxey hemkarliq teshkilatining ezaliridur. Jaza lagérlirini ziyaret qilghanlar ichide hindonéziye we malaysiya diplomatlirimu bar bolup, bu memliketlerde Uyghurlarni qollash boyiche zor namayishlar élip bérilghan idi.