“ата юрт пидаийлири” тәшкилати қазақистандики уйғурларни бирликтә һәрикәт қилишқа чақирди

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2019.02.13
ata-yurt-pidaiyliri-qurghuchisi-bashlamchisi-serikjan-bilashoghli.jpg “ата юрт пидаийлири” ниң қурғучиси вә башламчиси серикҗан билашоғли әпәнди(оттурида).
Sérikjan Bilash’oghli teminligen

Уйғур елиниң или областидин қазақистанға көчүп чиқип олтурақлашқан бир гуруппа яш қазақ паалийәтчилири тәрипидин қурулған “ата юрт пидаийлири” намлиқ тәшкилатниң паалийәтлири йеқиндин буян диққәт қозғашқа башлиди. Игилишимизчә, мәзкур тәшкилатниң хитайниң җаза лагерлиридики уруқ-туғқанлирини қутулдуруш бойичә қазақистанда елип бериватқан паалийәтлири нәтиҗисидә лагерлардин бир қисим қазақ тутқунларниң қоюп бериливатқанлиқи мәлум болмақта. Уларниң арисида қазақлардин башқа йәнә аз сандики уйғур, қирғиз, татар вә башқа милләт тутқунлириниңму бар икәнлики илгири сүрүлмәктә.

Биз йеқинда “ата юрт пидаийлири” намлиқ бу тәшкилатниң алмутадики ишханисиға қилған сәпиримиздә гуваһлиқ беришни халиғучиларниң үзүлмәй келиватқанлиқини, уларниң арисида йәрлик уйғурлардин башқа йәнә қирғизистандинму бир қисим уйғурларниң кәлгәнликини көрдуқ. Һазирчә өзлириниң кимликини ашкарилашни халимайдиған бу гуваһлиқ бәргүчиләр хитай лагерлирида азаб чекиватқан уруқ-туғқанлирини сүрүштүрүш үчүн бу йәргә келишкә мәҗбур болғанлиқини, өзлириниң лагердики уруқ-туғқанлириниң тәқдиридин бәкму әнсирәватқанлиқни билдүрди.

“‛ата юрт пидаийлири‚ намлиқ тәшкилатниң башлиқи серикҗан билашоғлиниң ейтишичә, қазақларниң хитай һөкүмити тәрипидин җаза лагерлириға қамилишида бир нәччә сәвәбләр бар болуп, шуларниң бири қазақларниң уйғурлар билән йеқин вә зич мунасивәттә болғанлиқи икән. У мундақ деди: “дуня қазақлириниң 5-қурултийи ечилиштин икки күн күн илгири мән америкидики әркин асия радийосиниң инглизчә вә хитайчә бөлүмигә қарамайдики қазақларниң уйғур достлири болғанлиқи сәвәбидин тутқун қилиниватқанлиқи һәққидә мәлумат бәргән идим. У йәрдики қазақ вә уйғурлар бир-бири билән туғқан болуп кәткән. У йәрдики қазақлар уйғурларни көрсә хитайниң бесимидин қорқуп һәтта саламлашмайдиған һалға берип қалған.”

Серикҗан биләшоғли йәнә мундақ деди: “бизгә әрз сунған қирғизларниң сани 20 дин ашти. Уйғурлар улардинму көп. Уларниң сани күндин-күнгә көпийиватиду. Һазир түрмидин чиққан уйғурлар 20 дин ешип кәтти. Түнүгүн биз йәнә гуваһлиқ бәргүчиләрниң яшиған йеригә, миллитигә вә ирқиға қаримаймиз дәп елан қилдуқ.”

Серикҗан биләшоғли уйғурларниң немә үчүн гуваһлиқ бериватқанлиқи һәққидә мунуларни билдүрди: “уларниң туғқанлири түрмидә. Алди үч йил, арқиси икки йил. Уларниң өлүк яки тирикликини билмәйду. Бу тоғрилиқ қазақистанда һеч қандақ ахбарат хәвәр бәрмәйду. Мәсилән, халидә ақитқан өзи қазақ, лекин униң үч келини уйғур. Мушуни аңлиғандин кейин униң ери 2018-йили әнә шу дәрттин аләмдин өтти. Һазир мундақ вәқәләр бәк җиқ.”

Биз алмута вилайитиниң хәшкиләң наһийәсидә яшаватқан халидә ақитқанни зиярәт қилдуқ. 1954-Йили уйғур елидә туғулған халидә ақитқан 2006-йили қазақистанға келип, қазақистан пуқралиқини алған икән. У мундақ деди: “2018-йилниң 2-ейида үч баламни төт айлиқ сиясий тәрбийә дәп елип кәткән иди. Андин шу йили чоң келинимни елип кәтти. Шундин кейин күнәсниң қарияғач қишлиқи 8-кәнтидин йәнә икки келинимни елип кәткән. Оғуллиримниң исми сетивалди, оразҗан вә әхмәтҗан. Дадисиниң исми рахимберген. Келинлиримниң һәммиси уйғур. Биринчи келинимниң исми тохтигүл мәмәтҗан, иккинчи келинимниң исми шарапәт болуп, у йетим өскән. Үчинчисиниң исми меһрай баһаргүл. Уларниң тутулуп туруватқанлиқиға мана бир йил болай деди. Мушу күнгичә улардин хәт-хәвәрму йоқ. Телефон қилишму мумкин әмәс. Үч баламдин 14 нәврәм бар. Уларниңму нәгә кәткинини билмәймән. Балиларниң дадиси қуттибайеф рахимберген бултур 5-айда түгәп кәтти. Қазақистанда бир балам бар. У аилиси билән мениңдин айрим туриду. Мән қазақистан президентиға, ташқи ишлар министирлиқиға бу һәқтә мураҗиәт қилдим. Өзүм йетим өскән һәм хәт тонумаймән. Мән балилирим вә нәврилиримни өз юрти қазақистанға қайтуруп беришини өтүнимән.”  

Игилишимизчә, өткән әсирниң 60-йиллирида уйғур елидин қазақистанға интайин көп сандики уйғурларниң көчүп чиққанлиқи мәлум. Уларниң мутләқ көпиниң уйғур елидә уруқ-туғқанлири қалған болуп, уларниң тәқдири көпчиликни биарам қилмақта. Һазир қазақистандики уйғурлар немә үчүн хитай лагерлиридики уруқ-туғқанлирини сүрүштүрмәйду? немә үчүн бу һәқтә гуваһлиқ бәрмәйду? дегән соаллар оттуриға қоюлмақта.

Серикҗан биләшоғли бу һәқтә мундақ деди: “хитай унчивала бир қудрәтлик дөләтму әмәс. Совет иттипақидәк бир зор империйәму тармар болуп кәтти. Шуниңға охшаш әтә-өгүн биз хитайниң тармар болушини аңлишимиз мумкин. Шуниң үчүн уйғурлар лагерлардики уруқ-туғқанлири тоғрилиқ гәп қилиши керәк.”

Серикҗан биләшоғли йәнә уйғурларни вә башқа милләтләрни хитайниң җаза лагерлиридики қериндашлирини азад қилиш үчүн бирлишип һәрикәт қилишқа чақирди.

Қазақистандики уйғурлар қазақларниң “ата юрт пидаийлири” охшаш тәшкилат қуруп, җаза лагерлиридики уруқ-туғқанлириға гуваһлиқ бериш һәмдә бу җәһәттә қазақистанда актип һәрикәт қилиш мумкинчиликигә игиму?

Зияритимизни қобул қилған алмута шәһиридики уйғур паалийәтчилиридин турсун һаҗим әрзийеф қазақистандики уйғурларниң асасән 1955-1963-йиллар арилиқида қазақистанға көчүп олтурақлашқанлар уйғурларниң балилири икәнликини билдүрүп, мундақ деди: “ана вәтинимиздин кейин чиққан балиларниң көпи явропа, америка, канада, австралийә қатарлиқ дөләтләргә чиқип кәткән, бу йәрдә қалғанлар наһайити аз. Бизму ‛ата юрт‚ тәк бир тәшкилат қуруп, вәтәндики уруқ-туғқанлиримизниң әһвалини аңлатсақ болатти, лекин буниңға имканийәтлиримиз йетишмәйду. Кейинки йилларда уйғур дияриниң или областидин наһайити көп қазақ қериндашлиримиз қазақистанға көчүп чиқти. Уларниң бу йәрдики җамаити вә тәсири күчәйди. Шуниң үчүн улар көпләп гуваһлиқ берәләйду. Бизму гуваһлиқ берәләймиз, лекин бизниң вәтәндики уруқ-туғқанлиримиз тоғрилиқ ениқ билидиғанлиримиз аз…”

Турсун һаҗим арзийефниң ейтишичә, қазақистан уйғурлири өзлириниң уйғур елидики қериндашлириниң тәқдиридин бәк әнсиримәктикән. Бу йәрдики һәр бир уйғур матәм тутуш, дуа-тилавәт қилишқа охшаш қолидин кәлгән ишларни қилмақтикән.

Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрдиниң сөзлиригә қариғанда, болупму 1997-йилқи ғулҗа қанлиқ паҗиәсидин кейин қазақистанда уйғур һоқуқшунаслири тәрипидин “ата юрт пидаийлири” ға охшаш тәшкилатлар қурулған болуп, уни мәрһум тамара мәмәтова башқурған. Мәзкур тәшкилат уйғур елидин чиққан қачақлар мәсилиси билән шуғулланған икән.

Қәһриман ғоҗамбәрди мундақ деди: “бирақ кейин һөкүмәт бу мәсилигә қаттиқ диққәт қилип, пүткүл қачақларни бу йәрдин қоғлап чиқиривәтти. Шуниң билән бу яққа қачақлар чиқмиди. Уйғуристандин қазақистанға 200 миңдин ошуқ қазақлар көчүп чиқти. Уларниң мәсилиси билән бу йәрдики уйғурларниң мәсилисидә пәрқ бар, әлвәттә. Униң үстигә қазақ көчмәнләрниң көпинчиси яшлар. 2016-Йилниң аяғлиридин башлап уйғур дияриға барғанлар җаза лагерлириға ташланди.”

Қәһриман ғоҗамбәрдиниң ейтишичә, 2018-йили бу мәсилигә қазақистанниң ташқи ишлар министирлиқи арилишишқа башлиған икән.

Қәһриман ғоҗамбәрди қазақистандики уйғурларниң әһвалиниң тамамән башқичә икәнликини билдүрүп, йәнә мундақ деди: “мәсилән, бир йилдин ешип кәтти, барған йәрлиримиздә, өткүзгән паалийәтлиримиздә гуваһлиқ бериш мәсилисини оттуриға қойимән. Әмма биздә ундақ қиливатқанлар йоқ. ‛ата юрт‚ яхши ишләватиду, чүнки арқисида дөләт туриду, шуңа әрз-шикайити барларниң мушу йәргә барғини дурус.”

“ата юрт пидаийлири” тәшкилатиниң 29-январдики билдүрүшигә қариғанда, йеқинда уйғур елидики җаза лагерлиридин йәнә бир түркүм адәмләр бошитилған. Шуларниң бири 2017-йили 3-айниң 19-күни тутқун қилинған турпанлиқ уйғур аял айтилла разақ өз өйигә нәзәрбәнд қилинған икән. Айтилла разақниң йолдиши қазақ болуп, униң қазақистандики уруқ-туғқанлири гуваһлиқ бәргән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.