Xitay, pakistan we afghanistan qeshqer-gwadar iqtisadi karidorini kéngeytishni muzakire qildi

Xitay, pakistan, afghanistan tashqi ishlar ministirlirining 26‏-dékabir béyjingda ötküzülgen 3 tereplimilik yighinida nuqtiliq 3 mesile muzakire qilin'ghan. Bu nuqtiliq 3 mesile xitay-pakistan iqtisadi karidorini kéngeytip, uninggha afghanistanni daxil qilish, bixeterlik jehettiki hemkarliqni kücheytip, térrorluq ortaq qarshi turush. Afghanistan hökümiti bilen talibanlar otturisidiki tinchliq söhbitini algha sürüsh qatarliqlarni öz ichige alghan.

Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi seyshenbe küni muxbirlargha qilghan sözide qeshqer-gwadar karidorigha afghanistanni daxil qilish heqqide toxtilip, “Xitay we pakistan afghanistan bilen öz ara payda-menpe'et yetküzüsh prinsipi asasida xitay-pakistan iqtisadi karidorini afghanistan'gha kéngeytishni xalaydu” dégen. 

Afghanistan tashqi ishlar ministiri salahuddin rabbani bixeterlik jehettiki hemkarliqni tekitlep, térrorluqning her xil shekil we alametlirige perqlendürmey qarshi turushqa kélishkenlikini, xususen afghanistanning “Sherqiy türkistan islam herikiti we ularni qollaydighan guruhlar, torlargha qarshi küreshni, térrorluqqa qarshi her xil hemkarliqni dawamlashturidighanliqi” ni bildürgen. 

Mezkur yighin iraq, süriyediki urush axirlishish basquchigha kélip qalghan, bu döletlerdiki qoralliq jihadchi guruhlarning bashqa ellerge yötkiliwatqan, afghanistanda “Islam döliti” ‏-da'ishning küchi téz zoriyiwatqanliqigha da'ir xewerler chiqiwatqan mezgilde chaqirildi. Bezi mutexessislerning qeyt qilishiche, bu ehwalda xitay özining yipek yoli pilanini qoghdash üchün rayondiki döletler bilen hemkarlishishqa mejburken. 

Türkiye istratégiyilik chüshenchiler tetqiqat institutining mutexessisi, hajetepe uniwérsitétining dotsénti erkin ekrem mundaq deydu: “Ottura sherqtiki ichki urushlar tügishi bilen el-qa'ide yaki da'ishchilarning ottura asiyagha kélishining aldini élish üchün qiliwatidu, dések bolidu. Esli xitay buningdin 2-3 yil awwal bu teyyarliqni qiliwatatti. Rusiye bu gepni tola dep keldi. Ottura sherqtiki islamchilar ottura asiyagha kelmekchi, dep. Ötkende 1000 dek ademning kélip bolghanliqini dégen. Bundaq ehwalda rayonning xewpsizlikini qoghdash xitay üchün muhim mesilige aylinidu. Chünki, xitayning hazir yürgüzüwatqan yipek yoli istratégiyisi bar. Bu yalghuz pakistan, afghanistan'gha munasiwetlik emes. Ottura asiyadin iran we türkiyegiche mushu rayonning xewpsizlikini qoghdash kérek. Shunga, xitay bu rayondiki döletler bilen mushundaq bir munasiwet qurushqa mejbur”. 

Xitay hökümiti 2014‏-yili pakistan bilen imzalighan qeshqer-gwadar iqtisadi karidori qurulushigha 57 milyard dollar meblegh sélishni pilanlighan. Biraq, yéqindin buyan bu qurulush pakistandiki bezi öktichilerde peyda qilghan endishe, baluchistan qatarliq rayonlardiki yerlik xelqlerning naraziliqi, afghanistan, pakistan weziyitidiki muqimsizliq qatarliq amillarning xirisigha duch kelgen. Xitay yéqinda pakistandiki bezi qurulush türlirige béridighan mebleghni toxtatqan idi. 

Bezi xitay analizchilirining qarishiche, xitayning bu rayondiki muqimsiz döletlerge meblegh sélishi zor tewekkülchiliktur. Amérikidiki xitay weziyet analizchisi wang chéng ependi, xitay bu döletlerge salghan meblighini qayturuwalalmasliqi mumkinlikini bildürdi. 

U mundaq deydu: “Iqtisadtiki eng muhim mesile pul tépish. Belwagh bir yolda pul tapqili bolamdu? siz némige asasen nachar, diktator, urush oti ichidiki namrat bir hökümetke qerz bérip pul tapalaymen, dep oylaysiz. Siz pul bergen ikensiz uning paydisini körüshingiz kérek. Biraq, sizning bir belwagh bir yol arqiliq yardem bérip, özingizning akiliq orningizni tikleshtek bu usul sabiq sowét ittipaqining modéli. Bu aqmisa uning xejligen puli bikargha kétidu. Shunga héchkim bir belwagh bir yolgha ümidwar qarimaydu. Siz pul chiqirip, bashqilargha meyli yol yasap béring yaki port qurup béring bu pulni qandaq qayturuwalisiz. Bu pulni kim qayturidu?. Bu döletler uni qayturalamdu? néme üchün kishiler amérikigha oxshash döletlerge meblegh sélishqa aldiraydu? emma héchkim bu döletlerge meblegh salmaydu. Chünki, bular muqimsiz döletler. Héchkim muqimsiz döletler bilen soda qilishni xalimaydu”. 

Wang chéng ependining qarishiche, xitayning bir belwagh bir yol istratégiyisini emelge ashurushidiki eng ajiz halqisi uning yumshaq küchi iken. Wang chéng, xitayning ottura we jenubiy asiya elliridiki xelqlerge tesir qilalaydighan héchqandaq yumshaq küchi yoqluqini bildürdi.

Wang chéng mundaq deydu: “Siz kelgüside gumran bolsingiz, yumshaq küch seweblik gumran bolisiz. Amérikining bu jehettiki artuqchiliqi u kishilerge yaxshi mu'amile qilidu, qanun'gha emel qilidu. Kishilerning erkinliki bar. Shunga u axiri yéngidu. Emdi sanga kelsek sen ya qanun'gha emel qilmisang, ya xelqqe yaxshi mu'amile qilmisang, ya kishilerge erkinlik bermiseng, sen choqum halak bolisen. Hazir kishilerni qorqutush eng muhim bolup qaldi. Mana bu uning yumshaq küchidiki mesile. Shuni sorap baqay, xitay kompartiyisi, xitay xelqi bir belwagh bir yolni emelge ashurushta bu döletlerdiki xelqlerge biz silerge yetmeydikenmiz, dégüdek qandaq medeniyet, qandaq din, qandaq siyasiy üstünlük bexsh ételeydu?. Héchqandaq. Meyli medeniyet, meyli din, meyli siyasida bolsun u bashqa milletler qobul qilghudek héchqandaq üstünlük bexsh ételmeydu. Peqet ishlepchiqirish bilenla put tirep turghili bolamdu”.

Xitay hökümiti izchil pakistan bilen afghanistan otturisidiki munasiwetni yaxshilash, afghanistan hökümiti bilen talibanlarni yarashturush ishlirida wasitichilik rol oynap keldi. Analizchilarning qarishiche, xitayning pakistan bilen afghanistan otturisida wasitichilik rol oynap, ularni kélishtürüshke tirishchanliq körsitishidiki asasliq seweb, u Uyghur rayonining chégrasini kontrol qilishta bu döletlerning yardimige éhtiyajliq iken.

Dotsént erkin ekrem, xitayning chet'ellerdiki Uyghurlarni asasliq tehdit, dep qaraydighanliqini bildürdi. 

Erkin ekrem: “Toghra, xitay ensireydighan nurghun qoralliq Uyghurlarning jiqining chet'elde qalalaydighanliqini mölcherlep boldi. Dölet ichidikilerni kontrol qilip boldi. Ularning bi'ologiyilik uchurlirinimu élip, ularni téximu qattiq kontrol qilalaydighan halgha keldi. Lékin chet'elde qalghanlarni kontrol qilalmaydu. Xitay bularning ottura asiya, afghanistan, pakistan'gha kélip qélishidin köp ensireydu. Shunga bu döletler bilen hemkarlishishning yolini izdewatidu. Xitay belkim bu döletlerge özining armiyesini ewetish yolini izdewatqan bolsa kérek. Chünki, xitayning térrorluqqa qarshi turush qanunida chet'elge qoshun chiqiralaydu, dégen bir madda bar. Mundaq dégende ottura asiyadiki döletler maqul dése, xitay bu döletlerge esker chiqiralaydu. U halda bu eskerler bilen bu rayondiki qoralliqlarning jengge kirish éhtimali mewjut”. 

Dotsént erkin ekrem yene, xitayning bir belwagh bir yol istratégiyisi noqul mal sétish bilen cheklenmeydighanliqi, uning nishani xelq'ara sodini kontrol qilish ikenlikini ilgiri sürdi. 

Erkin ekrem: “Xitayning eng muhim meqsiti xitay, merkizi asiya, tinch okyanni öz ichige alghan bir bazar bar. Bu bazar bilen yawropa bazirini baghlimaqchi. Bu ikki bazar baghlansa we xitayning déginidek mangsa, u dunya tijaritining 60 % ni, iqtisadi küchining 40 % ni qolda tutalaydu. Buni qolda tutqanda u jahan'gir dölet bolalaydu. Shunga yéngi yipek yoli istratégiyisi yalghuz xitayning iqtisadini janlandurush yaki qolida qalghan mallirini sétiwélish emes.”

Erkin ekremning qeyt qilishiche, xitayning Uyghur rayonida qattiq qol siyaset yürgüzüp, yerlik xelqlerni omumyüzlük teqib astigha élishi uning yuqiriqi istratégiyisi bilen munasiwetlik bolup, u yene afghanistan, pakistanning muqimliqigha éhtiyajliq iken. 

Xitay tashqi ishla ministiri wang yi seyshenbe küni béyjingda muxbirlargha qilgha n sözide, afghanistan hökümiti bilen talibanlar otturisidiki söhbetni qollaydighanliqini bildürüp, söhbetni dawamliq “Zörür imkaniyetler bilen teminleymiz” dégen.