Amérika-qirghizistan munasiwiti nacharlashti

Amérika hökümitining yéqinda qirghizistan sot mehkimisi teripidin 2010-yildiki iyun weqeside milletler ara jédel-majiragha sewebchi bolghan dégen eyib bilen muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan ezimjan esqerufqa “Kishilik hoquqni qoghdighuchi” mukapatini bérishi qirghizistan hökümitining qattiq naraziliqini qozghidi.

Ezimjan esqeruf qirghizistandiki özbék millitidin bolghan kishilik hoquq pa'aliyetchisi shundaqla ataqliq ressam bolup, yawropa we sabiq suwét ittipaqi terkibidiki ellerde köp qétim resim körgezmiliri uyushturulghan.

2010-Yili qirghizistanning jenubida yüz bergen qanliq toqunushta, ezimjan esqeruf milletler ara öchmenlikke qutratquluq qilghan dep eyiblinip qolgha élinip,qirghizistan yuqiri sot mehkimisi teripidin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.

Bu jeryanda xelq'aradiki köpligen insan heqliri teshkilatliri hemde amérika hökümiti, yawropa ittipaqi qatarliqlar qirghizistan hökümitidin ezimjan esqerufning délosigha qaytidin qarap chiqishni telep qilghan bolsimu, biraq qirghizistan terep bu inkaslarni jawabsiz qaldurghan.

Amérika dölet ishliri ministirliqining ezimjan esqerufqa kishilik hoquq mukapati bérish heqqidiki qararining élan qilinishi, qirghizistanda küchlük inkaslarni peyda qildi. Qirghizistan hökümiti 20-iyulda bayanat élan qilip, amérika bilen qirghizistan otturisida 1993-yili tüzülgen öz-ara xizmetdashliq heqqidiki kélishimni bir tereplime halda bikar qilidighanliqini hemde bu qararning 20-awghusttin bashlap küchige kiridighanliqini jakarlidi.

Bu heqte toxtalghan sabiq mu'awin bash ministir toqan mamitof munularni bildürdi: “Yuqiri sotta sotlan'ghan ademge mukapat bergen amérika hökümitining tashqi siyasetliri chüshiniksiz boluwatidu. Ular 1993-yili tüzülgen kélishimning prinsiplirini saqlaymiz dep turup, bu prinsiplarni buzuwatsa, qirghizistan'gha bundaq kélishimning néme kériki bar.”

Biraq qirghizistandiki insan hoquqi teshkilatliri bolsa, ezimjan esqerufning sotlinishi hökümetning öz jinayetlirini yoshurush üchün oynighan oyuni dégen qarashta. Amérika hökümitining ezimjan esqerufqa kishilik hoquq mukapati bérishini qollaydighanliqini bildürgen qirghizistandiki “Iqlim shami” kishilik hoquq teshkilatining rehbiri ezize abdurusuluwa xanim mundaq deydu: “Eyni waqitta qirghiz hökümiti özlirining jinayetlirini yoshurush üchün ezimjanni qurbanliq qilghan. Ezimjan esqeruf bu mukapatni élishqa eng layiq namzat. Qirghiz hökümitining 1993-yilqi kélishimni birtereplime emeldin qaldurushi, bularning öz eyibini yoshurush üchün oynighan oyunidin ibaret. Bu otturida ziyan tartidighini yenila qirghizistan xelqi.”

Qirghizistan hökümiti amérika bilen qirghizistan otturisida tüzülgen 1993-yilqi kélishimni emeldin qalduridighanliqini jakarlighandin kéyin, amérikining qirghizistandiki elchixanisi qirghizistan da'irilirining bu mesilige salmaq mu'amilide bolushi lazimliqini bildürdi.

Qirghizistandiki iqtisadshunaslar we siyasetchiler hökümetning bu qararini yenggillik bilen bésilghan qedem qatarida bahalaydighanliqlirini bildürüshti. Siyasetchilerdin édil baysaluf hökümetning bu qararini qirghizistanning menpe'itige ziyanliq bolghan éghir xataliq dep qaraydighanliqini bildürdi: “Hakimiyet bishidikiler ezimjan esqerufning mukapatlinishini bahane qilip, bu kélishimni yoqqa chiqarmaqchi boluwatidu. Kélishim imzalan'ghan 1993-yilidin buyan amérika hökümiti her yili qirghizistan'gha 100 milyon dollarlap iqtisadi yardem bérip kéliwatidu. Ma'arip, saqliqni saqlash, ijtima'iy parawanliq hemde dölet mudapi'esi jehette amérika ilimizge eng köp yardem bergen dölet bolup hésablinidu. Biraq hökümet bolsa, öz xataliqlirini boynigha élishning ornigha qirghizistanning dölet menpe'itige ziyanliq bolghan qedemge bériwatidu.”

Qirghizistan prézidénti almasbék atambayifning hazirghiche bu mesilige héchqandaq inkas bildürmesliki jama'etchilikning diqqitini qozghighan bir nuqta bolup qaldi. Közetküchiler, atambayifning prizidénit apparatining bashchisi daniyar narimbayifning parixorluq jinayiti bilen tuyuqsiz qolgha élinishi sewebidin yüz bergen setchiliklerni bir terep qilish helekchilikide qalghanliqini qiyas qilishmaqta.