1916‏-Йилдики қирғинчилиқниң “ирқий тазилаш” икәнлики русийә билән қирғизистан оттурисида пикир ихтилапи пәйда қилди

Ғалибийәт хатирә күни тәбрикләнди. 2005-Йили 9-май. Москва.

1916‏-Йили чаррусийәниң қирғинчилиқида өлтүрүлгән қирғиз пуқралириниң хатирә мунариниң ечилиш мурасими 2‏-сентәбир өткүзүлди.

Бишкәк шәһириниң әтрапидики хатирә мунариниң ечилиш мурасимида президент алмасбек атамбайеф 1916‏-йили йүз бәргән бу вәқәни “ана вәтән вә әркинликни қоғдаш йолидики миллий азадлиқ қозғилиңи” дәп тәриплигән. Әмма у йәнә, қирғизистан билән русийәниң ортақ тарихий барлиқи, тарихи ортақлиқ кәлгүсидә йәнә давамлишидиғанлиқини тәкитлигән.

1916‏-Йили чаррусийә 1‏-дуня уруши башланғандин буянқи әң еғир күнләргә дуч кәлгән. Шуниң билән оттура асиядики қирғиз вә қазақларни әскәрликкә тутуп, уларни арқа сәп ишлириға селишни қарар қилған. Әмма, униң қарари қазақ вә қирғиз хәлқлириниң наразилиқини қозғап, 1916‏-йилдики қирғизларниң қозғилиңини кәлтүрүп чиқириду. Нәтиҗидә, чаррусийәниң түркистан гобирнатори қозғилаңни қанлиқ бастуриду.

Қирғизистан парламенти мәзкур вәқәниң 100 йиллиқи мунасивити билән тәкшүрүш комитети қурған. Мәзкур комитетниң илгири сүрүшичә, шу вәқәдә 100 миңдин 270 миңға қәдәр қирғиз пуқраси өлтүрүлгән, он миңлиған қирғиз пуқраси уйғур райониға қечип кетишкә мәҗбур болған.

Қирғизистан уйғурлар иттипақ җәмийитиниң сабиқ рәиси розимәмәт абдулбақийеф шу вәқәдә нурғун уйғурларниңму өлтүрүлгәнликини илгири сүрди.

Розимәмәт абдулбақийеф: “бу йәрдә ялғуз қирғизларла қирилип кәткән әмәс. Униң ичидә нурғун уйғурларму бар. Һазир әмди материяллар чиқиватиду. Бу мушу 9-айниң ахирлири 10-айларда болған иш бу. Тағдин ашу бизниң артуш тәрәпкә өтидиғанда, бизниң иссиқкөл тәрәптин өткән йәрдә нурғун адәм ашу йолда қирилип кәткән. Һәтта бүгүнки күндиму у йәрдә нурғун сүңәкләр тепилиду. Қирғиз алимлириниң дейишичә, у йәрдә ялғуз қирғизлар әмәс, уйғурларму бар.

Әмма, уйғур сани, шу вақитта яшиған, һазир қандақ бу йепиқ материяллар. Буни гәпниң очиқини ейтқанда, һазир ачалмаймиз. У келәчәктә милләтниң тәқдири йешилгән вақитта ечилмиса, һазир униңға бир немә дейишкә болмайду” деди.

Розимәмәт абдулбайеф йәнә, буниңдин 100 йил аввал йүз бәргән бир тарихий паҗиәгә хатирә мунари тикләп, қурбанларни әсләш интайин тоғра һәм әһмийәтлик иш, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: “әлвәттә у мәйли яхши боламду яки яман боламду, тарихтики ишларни әлвәттә билиш керәк. Бүгүнки күндә мана қирғизистан мустәқиллиқидин пайдилинип, өз вақтидики йепиқ материялларни ечип шуларни көрүватиду. Мәсилән, 1916‏-йили болған бу иш, шу вақиттики чаррусийәниң миллий сияситигә қарши болған қозғилаң. Һазир шу материяллар бесилип хәлқниң есидә турсун, дәп қиливатқан бу ишлар, мениңчә тоғра ишлар. Чүнки, хәлқ өтмүшини билиши керәк. Мәйли у қанчилик паҗиәлик боламду, чүнки милләт өзиниң кимликини ашундақ ишлар билән көтүриду.”

1991-Йили сабиқ совет иттишпақи парчилинип мустәқиллиқ җакарлиғандин кейин, қирғизистан хәлқи ортақ бир миллий кимлик тикләшкә киришкән. Америкида турушлуқ йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар баратниң илгири сүрүшичә, тарихий вәқә, һадисиләр, тарихий шәхс, ортақ тил вә әдәбият миллий кимлик бәрпа қилиштики интайин муһим амиллар. У, қирғизистанниң 1916‏-йилдики вәқәгә хатирә мунари тиклиши мушуни мәқсәт қилғанлиқини билдүрди.

Қаһар барат: “бу яхши иш бу. Әмди һелиқи өзиниң миллий мустәқиллиқи үчүн қирғиз хәлқиниң тарихидики чаррусийә мустәмликисигә қарши күрәш қилғанлиқини көтүрүп чиқарғанлиқи, бу қирғиз дөлитиниң мустәқиллиқи үчүн, хәлқиниң миллий еңини өстүрүш үчүн һәммә тәрәптин ейтқанда яхши иш. Буни қоллаш керәк.”

Әмма доктор қаһар барат йәнә, қирғизистанда болшивиклар дәвридә йәнә нурғун қирғинчилиқларниң йүз бәргәнликини, қирғизистанниң охшашла бу қирғинчилиқларни ениқлиши керәкликини билдүрди.

Қаһар барат мундақ дәйду: “қирғизистанда була әмәс, бу йәрдики һазирқи қирғизларниң русийә билән наһайити инчикә мунасивити бар. Әгәр қирғизлар өз миллий мәнпәәтини қоғдаш үчүн қилған күрәшлириниң һәммисини һесабқа алидиған болса, болшивикларниң қирғиз районида өткүзгән нәччә қетимлап чоң қирғинчилиқи бар. Буларниму чоқум көтүрүп чиқиши керәк. Нурғун бигунаһ қирғиз хәлқини болшивиклар қиривәткән шу чағдики болшивик -миншивик, дәп қирғизлар аңлап бақмиған намлар билән. Буниму көтүрүп чиқиш керәк.”

Лекин 1916‏-йили йүз бәргән шу қирғинчилиқни қандақ аташ мәсилиси қирғизистан билән русийә оттурисида ихтилап пәйда қилди. Қирғизистан тәкшүрүш комитети бу йил 4‏-айда мәзкур қирғинчилиқни “ирқий тазилаш” дәп елан қилған. Әмма русийә мәзкур вәқәни бундақ аташни рәт қилған.

Розимәмәт абдулбақийеф, қирғизистанниң һазирқи әһвали вә русийәниң күчини нәзәрдә тутқанда қирғизистан парламентиниң бундақ бир қарар чиқиралмайдиғанлиқини илгири сүрди.

Розимәмәт абдулбақийеф: “һазир әмди ирқий қирғинчилиқ, дәп ундақ дейишкә бу йәрдики вәзийәтни билисиз, чүнки, бүгүнки күндә мәркизи асияниң сиясий вәзийити, русийәниң күчини нәзәргә алғанда, у һазир бир тәрәплимилик ундақ болмайду, дәп ойлаймән. Парламент уни қобул қилса, бу йәрдә чоң чатақ чиқиду. Мәсилән, сизму билисиз, герман парламенти әрминиләргә ирқий қирғинчилиқ йүргүзди, дегәндә икки мәмликәт оттурисида чоң чатақ чиқти. Шуңа, буниңға парламент немә дәйду, қандақ қарар чиқириду, уни билмәймән. Әмма парламент һазир ундақ қарар чиқиралмайдиғу дәймән” дәп көрсәтти.

Қирғизистан тәкшүрүш комитетиниң рәиси азимбек бекнәзәроф бу йил 15‏-авғуст ахбарат васитилиригә бәргән баянатида, комитетниң русийә вә хитай тәминлигән материялларға асасән 2016‏-йилдики вәқә “ирқий қирғинчилиқ” дегән хуласигә кәлгәнликини билдүргән иди.

Әмма русийә дөләт думасиниң башлиқи сергий наришкин, буниң “ирқий қирғинчилиқ”икәнликини рәт қилип, “буниңдин йүз йил аввал һәммә милләтләр зулум чәкти” дәп тәкитлигән.