Qirghizistan bilen xitay “Térrorluq” qa qarshi hemkarliqni kücheytishke kélishken

Bishkek shehiridiki xitay elchixanisigha qaritilghan aptomobilliq hujumdin kéyin qirghizistan saqchiliri yétip kelgen körünüsh. 2016-Yili 30-awghust, qirghizistan.

30‏-Awghust xitayning bishkektiki elchixanisi aptomobil hujumigha uchrap bir sa'et ichide xitay tashqi ishlar ministiri wang yi qirghizistan tashqi ishlar ministiri érlan abduldayéf bilen téléfonda sözleshken.

Wang yi abduldayéfqa xitayning qirghizistan bilen térrorluqqa qarshi hemkarliqni kücheytidighanliqini bildürgen. Abduldayéf bolsa hemkarliqni kücheytishni qollighan. Xewerde, wang yining abduldayéfqa térrorluqqa qarshi konkrét qandaq hemkarliq pilanliri sun'ghanliqi tilgha élinmighan bolsimu, emma abduldayéfning, qirghizistan xitay bilen “Üch xil küch” lerge qarshi hemkarliqni kücheytishni xalaydu, dégenlikini tekitligen.

Xitayning bishkektiki elchixanisi 30‏-awghust etigen sa'et 9:32 de aptomobil hujumigha uchrap, bir adem ölgen, 5 adem yarilan'ghan. Hujumchi bomba qachilan'ghan mitsubishi tipliq minibus bilen elchixanining gherbiy derwazisidin bösüp kirip, bombini partlatqan. Weqede aptomobildiki hujumchi ölgendin bashqa, 2 neper qirghiz amanliq xadimi bilen 3 neper elchixana xadimi yarilan'ghan idi.

Da'iriler hazirgha qeder hujumchining kimliki we uning arqisidiki küchler heqqide héchqandaq uchur bérip baqmidi. Qirghizistan Uyghurlirining ittipaq jem'iyitining sabiq re'isi dilmurat ekberofning bildürüshiche, aptomobil toqmaqliq birige sétilghan, emma sétiwalghuchining kimliki éniq emes iken.

Dilmurat ekberof mundaq dédi: “Awu mashinighu toqmaq, dep bir sheherge sétiliptiken, kimge satqanliqi éniq emes, uni démidi. Izdewatimiz deydu, kimge satqanliqi éniq emes, hazirqi gep shu. Emdi bu mashinini alghuchi bizde mundaq-de qarang. Mashina alghanda mundaqla dokumént yézip bermeydu. Pulni bérip qoyup nopusni bir ay, 15kündin kéyin ötisimu bolidu. Achquchni bérip qoyup heydep yürüwéridu, qoligha qeghez yézip bérip. Shundaq alghan bolsa kérek. Bir qisim pulni bérip, dakumént yazghanda qalghan pulni bérimiz, dep aldimikin, dep oylawatimen. Mashinining nomuri kaméragha chüshüp qaptu yolda. Shuning bilen mashinini satquchini tépiptu. Emma aghuchi kimu uni démidi.”

Bezi axbarat wasitiliri qirghizistanda yüz bergen bu xil weqelerni Uyghurlargha chétishliq qilip körsitishke tirishmaqta iken, emma dilmurat ekberof, qirghizistan hökümiti we axbaratining bu qétim nahayiti éhtiyat qiliwatqanliqini bildürdi.

Dilmurat ekberof: “Bizning qirghizistan hökümiti Uyghurlar, dep bir néme chiqarmidi. Undaq gepler bolmidi. Bu térrorluq heriket, axirini tekshürüwatimiz, dédi. Emma melum bir milletning ismini ataydighan geplerni qilmidi. Ittipaq jem'iyitimu yighin achqan idi. Milletler ansambilining re'isi kélip, umu sözlidi, bu yerde héchqandaq bir millet, deydighan söz chiqmaydu. Bu éniqlan'ghanda bolidu. Biz awu-mawu déyelmeymiz, dep. Emdi qaraymizghu, ishqilip bular aranla turidu artip qoyidighan'gha. Burun yoq nersilerni gézitlerde yézip qoyatti. Hazir gézitler buni yazmaywatidu.” dédi.

Hujumchining kimliki we hujumning arqa tériki melum bolsimu, emma bezi xitay mutexessisler weqening arqisida Uyghurlar barliqini ilgiri sürgen. Xitay hazirqi zaman munasiwetler institutining térrorluq mutexessisi li wéy “Jenubiy xitay etigenlik géziti” ge bergen bayanatida, “Bu hujumni türkistan islam partiyisining élip bérishi zor éhtimalliq bar” dégen.

Emma qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdi, bu weqeni Uyghurlargha artish bir siyasiy ighwa, dep körsetti. Uning qarishiche, bu weqeni ottura asiyadiki döletliridiki afghanistan yaki ottura sherq ellirige bérip qaytqan yerlik ghazatchilar qilghan bolushi mumkin.

Qehriman ghojamberdi: “Bu yerde Uyghurlarning herikiti yoq. D u q bolsun hemmimiz térrorluqqa qarshi. Shunglashqa Uyghurlar mesilisi kötürüp chiqish bu ighwa xaraktérige ige. Térrorluq ottura asiyada boluwatqan pakit bu. Özimizning mushu yerdiki afghanistan we ottura sherqtiki weqelerge biwasite bérip, qatniship, shu yerdiki shu idiyilerni qobul qilip, shulargha masliship heriket qilidighanlar ottura asiyadiki hemme döletlerde mewjut, bu pakit. Buni qilghanlar shularning 1‏-türkümde qaytqanliri bolushi mumkin.

Qehriman ghojamberdining qeyt qilishiche, yene bir mumkinchilik bu weqeni qirghizistandiki térrorchi öktichilerning qilghan bolush ihtimalliqidur. Lékin u, her ikki ehwalda xitayning meqsiti bu weqeni Uyghurlargha artip, ottura asiyadiki döletler arqiliq bu rayondiki Uyghurlarni kontrol qilishiken.

U mundaq deydu: “Xitay hökümitining en'eniwi istratégiyesi yawayilarni yawayilarning qoli bilen bilen ujuqtur, dep nam qoyghan ular. Özining düshminini bashqilarning qoli bilen ujuqturush. Mushu noqtinezerdin heriket bolushi mumkin dep hésaplaymen. Ashu ottura sherqtin kelgenlerning qoli bilen bu biri. Ikkinchi, qirghizistanning özidimu térrorchi öktichiler bar. Emdi ular néme üchün xitay elchixanisini nishan qildi. Bu bashqa bir mesile. Qirghizistanda partiyiler ara we her xil siyasiy guruhlar otturisida aqarmu-qarshiliq mewjut. Text talishish kürishi kétip baridu. Qirghizistan bilen tajikistan ikkisi bixeterlik tereptin ajiz döletler. Mushu ikkisi arqiliq ottura asiyani chuwuwetkili bolidu. Shunga, bu yerde her türlük sénariyelerni yézishqa bolidu.”

Xitayning bishkek elchixanisigha hujum qilish weqesi xitayning süriyediki Uyghur qoralliq ghazatchi küchlirige qarshi hawa hujumi élip baridighanliqigha da'ir xewerler tarqalghan ehwalda yüz berdi.
Xitayning bir herbiy ömiki yéqinda süriyeni ziyaret qilip, esed hökümiti bilen herbiy munasiwetni kücheytidighanliqi, uninggha yardem béridighanliqini bildürgen.

“Depka fayl” namliq bir isra'iliye tor békiti yéqinda élan qilghan bir xewiride, süriyediki Uyghur ghazatchilirining xitay hökümitini endishige séliwatqanliqini, xitay hawa armiyisining süriyege urush ayropilanlirini ewetip, Uyghur ghazatchilirini bombardiman qilidighanliqini bildürgen idi.