Rus sayahetchiliri Uyghurlar arisida razwédkiliq melumatlarni toplash bilen shughullan'ghan

Mustemlikichi döletlerning iqtisadiy, herbiy we siyasiy menpe'etlirini emelge ashurush meqsitide da'im bashqa memliketler we xelqlerning zéminlirini bésiwélip, ularning yer bayliqlirini bulap-talash hem shularning hésabigha béyish, ahalisini qul ornida ishlitish, xorlash, ézish bilen shughullinip kelgenliki yaxshi melumdur.

Bu jeryanda ular herbiy küch qollinip, qarshiliq körsetkenlerni rehimsizlerche basturup turghan. Ene shundaq memliketlerning biri rusiye, bolupmu 19-esirde hazirqi özbékistan, qazaqistan, qirghizistan, türkmenistan, tajikistan we Uyghur éli zéminlirini igiliwélish meqsitide razwédka ishlirini keng qanat yaydurghan idi. Char rusiyisi ilmiy ékspéditsiye qalpiqi astida mezkur rayonlargha arqa-arqidin mexsus sayahetlerni uyushturup, u yerler heqqide siyasiy, iqtisadiy, jughrapiyilik, herbiy jehetlerdin intayin muhim melumatlarni toplighan. Shuni alahide tekitlesh kérekki, bu melumatlar rusiyining 19-esirning ikkinchi yérimidin bashlap mezkur rayonlarni téz we az chiqimlar bilen ishghal qilishigha mumkinchilik yaratti.

Hazir ammiwi axbarat wasitiliride mana shu chuqan welixanof, nikolay przhéwalskiy, lawr kornilof, sémyénow tyanshanskiy, grigoriy potanin, wladimir obruchéf, mixayil péwtsof, grigoriy grum-grizhimaylo, wséwolod roborowskiy qatarliq rusiye sayahetchiliri yürgüzgen ékispéditsiyilerning esli meqsetliri heqqide her xil köz qarashlar peyda bolmaqta.

Yéqinda “Séntir asiya” tor bétide élan qilin'ghan maqsot sérghaliyéfning “Jasuslar, chuqan welixanof we lawr kornilof heqqide” namliq maqalide tarixta chongqur iz qaldurghan chuqan welixanof we lawr korniloflarning qazaq dalasidin kélip chiqqanliqi tekitlinip, ularning qazaq yerlirini öz terkipige alghan rusiye impériyisining bixeterlikini teminlesh meqsitide xeterlik ékispéditsiyilerni emelge ashurghanliqi otturigha qoyulghan. Maqalide rusiyining jenubiy rayonlarni igileshte en'gliye menpe'etliri bilen toqunushqanliqi, in'gliz jasuslirining orénburg, buxara, xiwa, mangghishlaq, yettisu yerliride razwédkiliq melumatlirini toplashtin tashqiri öz “Riqabetchiliri” ni jismaniy yoqitish bilen shughullan'ghanliqi heqqide guman bolghanliqi éytilghan. Witkéwich, kirillof qatarliqlarning hem ular toplighan barliq höjjetlerningmu asiya sayahitidin kéyin iz-déreksiz yoqap kétishi, hetta n. Przhéwalskiyning merkiziy asiyada ikki impériye menpe'etlirining toqunushqanliqini étirap qilishi heqiqetenmu rusiye we en'gliyining bu rayonni talashqanliqini delilleydu. Maqale aptorining éytishiche, 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida merkiziy asiya rayonigha gérmaniyiningmu qiziqishi küchiyip, némislar tijaretchi, alim we bashqilar isimliri astida kirip, rézwédkiliq melumatlarni toplash bilen shughullan'ghan.

M. Sérghaliyéf ch. Welixanofning qeshqeriyige qilghan ékispéditsiyisining eng xeterlik bolghanliqini tekitlep kélip, buning netijiside rusiye üchün anche tonush bolmighan elning jughrapiyisi, tarixi, ahalisi, hökümet qurulushi, sana'iti we sodisi heqqide deslepki melumatlarni toplighanliqini ilgiri sürgen. Bu melumatlargha intayin chong ehmiyet bérilip, uning asasida rusiyining ottura asiyadiki siyasiti heqqide chong höjjet teyyarlan'ghan hem u 1864-yili padishah 2-aléksandirgha tapshurulghan. Aptorning éytishiche, ch. Welixanofning este saqlash qabiliyiti shunchilik derijide küchlük bolghanki, hetta uning özi toplighan razwédkiliq melumatlarni sayahet jeryanida yézishqa mumkinchilik bolmay, belki kéyin bir nechche ay dawamida yézip tügetgen. M. Sérghaliyéf ch. Welixanofning shu waqitta körsetken jesurluqigha hazir dégendek toghra baha bérilmeywatqanliqini éytqan. U shundaqla yene bir sayahetchi l. Kornilofning öz waqtida padishah rusiyisining bash qomandani, sowét hakimiyitining eng esheddiy düshmenliridin biri bolghanliqini, uning hazirqi qarighanda oblastidin kélip chiqqan bolup, anisining qazaq ewladidin ikenlikini, hazir rusiyide qazaqtin kélip chiqqan kornilof ewladlirining tépilghanliqini körsetken.

Melumatlargha qarighanda, général l. Kornilof besh yil ariliqida birde musulman, birde sodiger, birde sayahetchi niqabi astida périsiye, afghanistan, xitay, hindistan, Uyghur éli we bashqimu ellerni arilap chiqqan. Bu sayahetlerdin toplighan matériyallirini “Türkistan herbiy rayoni bilen chégridash memliketlerge a'it melumatlar” namliq emgikide, shundaqla 1901-yili neshr qilin'ghan “Qeshqeriye we sherqiy türkistan” namliq kitawida élan qilghan.