Toqunushlar nuqtisi-sherqiy ukra'ina

Ukra'ina eskerliri kiyefqa 150 kilométir kélidighan rayonda herbiy meshiq élip barmaqta. 2014-Yili 14-mart, ukra'ina.

Seyshenbe küni ukra'ina waqitliq prézidénti aléksandir turchinow ukra'inaning donétsk oblastida omumyüzlük térrorizmgha qarshi heriket bashlan'ghanliqini bildürdi.

B b s ning xewer qilishiche, turchinowning éytishiche donétsk oblastidiki térrorizmgha qarshi bu herbiy heriket basquchlargha bölüp élip bérilidu. U, bu heqte ukra'ina parlaméntida sözligen sözide “Yene tekitleymenki, bu heriketning meqsiti ukra'ina puqralirini qoghdash, térrorni toxtitish, jinayetchilikni toxtitish, memlikitimizni parchiliwétishqa urunushni toxtitish” dep tekitligen.

Ötken heptide donétsk, xarkow, lugansk qatarliq sherqiy ukra'inadiki ruslar namayish ötküzüp, bu düshenbe künigiche bolghan ariliqta bir qanche sheherdiki hökümet binaliri we saqchi idarilirini igiliwalghan idi. Düshenbe küni ukra'ina waqitliq prézidénti rusiyeperes qoralliq guruppilar we namayishchilarni igiliwalghan jaylarni boshitishqa chaqirghan idi.

Düshenbe küni yene amérika prézidénti obama bilen rusiye prézidénti putin téléfonda sözliship, sherqiy ukra'ina mesilisini muhakime qilghan idi. Amérika terep izchil halda moskwaning sherqiy ukra'inadiki rusiyeperes küchlerni qollawatqanliqini eyiblimekte, emma rusiye buni inkar qilmaqta. Amérika,yawropa ittipaqi we shimaliy atlantik okyan ehde teshkilati rusiyedin ukra'ina chégraliridiki qoshunlirini chékindürüshni telep qilmaqta shuningdek egerde rusiyening sherqiy ukra'inada élip bériwatqan heriketlirini toxtatmisa, uninggha qarita téximu keng émbargo qollinidighanliqini bildürdi.

Ukra'inaning sherqidiki rus ahaliliri xuddi qirimgha oxshash rusiyege qoshulup kétishni hemde rusiyening özlirige yardem bérishini telep qilmaqta. Donétsk shehiridiki rusiyeperes küchler özlirining musteqil jumhuriyitini élan qilip, ukra'inadin ayrilghanliqi we rusiyege qoshulush üchün omumiy xelq bélet tashlash ötküzidighanliqini jakarlighan idi. Ukra'ina waqitliq hökümiti sherqiy ukra'inadiki bu bu ruslargha yuqiri aptonomiye béridighanliqi we fédératsiyening tüzümge köchüshi mumkinlikini bildürdi.

Xitayning shinxu'a agéntliqining xewer qilishiche, bügün, yeni 15-aprél küni rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrow béyjinggha yétip kélip, xitay dölet re'isi shi jinping bilen körüshüp ikki dölet hemkarliqi we ukra'ina mesilisi heqqide söhbetleshken, shi jinping ukra'ina mesiliside rusiyege bolghan qollash meydanini bildürgen.

Sherqiy ukra'ina rus tilliq ahaliler köp sanliqni teshkil qilidu

Ukra'inaning sherqiy jenubidiki rusiye bilen chégridash rayonlarda ukra'inaning asasliqi üch oblasti jaylashqan bolup, ular xarkow, donétsk we lugansk oblastliridur. Mutleq köp qisim ahaliler ruslar we rus tilida sözlishidighan xelqlerdin terkib tapqan. Bu rayonlarda rus tili hökümran orunda bolup, memuriy til süpitide ishlitilmekte. Bu üch oblastning hemmisi ukra'inaning muhim sana'et, pen-téxnika, kanchiliq, medeniyet merkezliri hésablinidu.

Ukra'inaning iqtisadiy, medeniyet we sana'et shehiri bolghan xarkow shehiri ukra'inaning ikkinchi chong shehiri bolup, nopusi 1milyon 450 mingdin artuq, sheher ahalisining mutleq köp qismini ruslar teshkil qilidu. Rus tili mezkur sheherning hökümet tili qilip békitilgen.

Xarkow shehiri 1917-1934-yilliri arisida moskwaperes bolshéwiklerning qolidiki ukra'ina sowét sotsiyalistik jumhuriyitining paytexti bolghan idi.

Donétks shehirimu ukra'inaning eng muhim sana'et, soda-iqtisadi bazisi bolup, nopusi 950 ming kishilik bu sheher ahalisining yérimini ruslar teshkil qilidu.
Wikipédiyadiki uchurlargha asaslan'ghanda, 2012-yilidiki sanliq melumat boyiche donétks shehiride 493 mingdin artuq rus, 478 mingdin artuq ukra'in we 12 minggha yéqin bélarus ahalisi we tatar,yehudiy qatarliq bashqa milletler yashaydu.Rus ahalisi sheher nopusining 48%ni teshkil qilidu. Ukra'inalar 46%ni teshkil qilidu. Donétks ukra'inadiki nopus jehette 5-orunda turidighan sheherdur. Bu yerde rus tili asasliq til hésablinidu.

Moskwaperes bolshéwikler bilen yawropaperes musteqilchilerning tarixi kürishi

Sherqiy ukra'inadiki donétks, xarkow qatarliq rayonlar eslide char rusiyening zémini bolup, 1917-yili char padishah aghdurulghandin kéyin, ukra'in milletchiliri musteqilliq jakarlap, 1917-yili 20-noyabir küni ukra'ina xelq jumhuriyitini qurghan idi. Lénin we trotskiy rehberlikidiki bolshéwikler ukra'inlarning rusiyedin ayrilip chiqip ayrim musteqil dölet yoligha méngishini tosush üchün, astirittin donétsk we xarkow rayonliridiki rus bolshéwikliri we bolshéwizm idiyisidikilerni qollash arqiliq 1917-yili donétsk-kirowozh sowét jumhuriyitini qurdi. Bu jumhuriyet 1918-yili mart éyida moskwaning himayisi astidiki ukra'in sowét sotsiyalistik jumhuriyiti terkibige qoshuldi.

Eyni waqittiki donétsk, xarkow we lugansk rayonliri, yeni sherqiy ukra'ina rayoni moskwadiki kommunist hökümitining himayisi we tesiri astidiki jaylar idi.
Bu waqitta yene gherbiy ukra'inlarni asas qilghan musteqil ukra'in xelq jumhuriyitimu mewjut bolup, ular kiyéwni paytext qilghan idi, lénin rehberlikidiki kommunistlar ukra'in bolshéwiklirining qoli arqiliq xarkowni paytext qilip, ukra'ina sowét jumhuriyitini qurup, axirida 1920-yiligha kelgende musteqil ukra'in xelq jumhuriyitini ukra'in sowét jumhuriyitige qoshuwetti.

Hazirqi ukra'ina hökümiti özini del ashu 1917-1920-yilidiki musteqil ukra'in xelq jumhuriyitining mirasxori dep hésablap, uning bayriqi we dölet belgisini ishletken idi. Démek, donétks shehiridiki moskwaperes rus aktipliri yene 97 yil ötkendin kéyin, qaytidin dönétsk jumhuriyitini qurup, öz rayonini rusiyening terkibige qoshush tarixini tekrarlidi.

Ukra'inaning 20-esirning deslipidiki tarixi jeryanlirigha qarighanda, 1917-yili, char rusiye impériyisi yiqilghandin kéyin ukra'in milletperwerliri musteqilliqni qolgha keltürüsh üchün kiyéwta ukra'ina xelq jumhuriyitini qurup, özlirining musteqil dölitini élan qilghan bolsa, sherqiy ukra'inadiki xarkow we donétsk shehiridiki rus we bir qisim kommunizm idiyisige mensup ukra'inalar moskwaning qollishi arqisida moskwagha béqinidighan ukra'in sowét sotsiyalistik jumhuriyitini qurup, kiyéwtiki yawropa döletliri qollighan musteqil ukra'ina jumhuriyiti bilen qarshilashqan idi. Uzun ötmey, polsha bilen chégridash gherbiy ukra'inada musteqil gherbiy ukra'ina jumhuriyiti quruldi we ikki guruppa musteqilichi, yeni bolshéwikler qarshi ukra'in milletchiliri kiyéwni paytext qilip, taki 1920-yili qizil armiye we bashqa rusiyeperes küchler teripidin yoqitilghiche mewjut bolup turghan idi. Yawropaning qollishidiki musteqil ukra'ina xelq jumhuriyiti axiri moskwaning qollishidiki kommunist idiyisidiki ukra'ina sowét jumhuriyiti teripidin yoqitilip, ukra'ina tupriqida taki 1991-yilighiche ukra'ina sowét sotsiyalistik ittipaqdash jumhuriyiti bolup mewjut boldi. Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin musteqil bolghanda, 1917-1920-yilliri arisidiki musteqil ukra'ina xelq jumhuriyitining bayriqi we belgilirini qayta ishlitip, ötken tarixni yene tekrarlidi.

Qisqisi, ukra'ina tarixta gherb bilen rusiye arisidiki toqunush nuqtisi bolghan bolsa, mana hazir ashu tarix yene tekrarlanmaqta.