Chet'el metbu'atliri mulahizisi: xitay hakimiyitining dosti yoq

Ixtiyariy muxbirimiz azad qasim
2014.06.02
shi-jinping-putin-tebii-gaz-kelishimi.jpg Xitay re'isi shi jinping bilen rusiye prézidénti putin tebi'iy gaz kélishimi tüzewatqan körünüsh. 2014-Yili 21-may, shangxey.
AFP

Chet'ellerdiki bir qisim metbu'atlarda xitayning diplomatik shériklik mesiliside barghanche yétim qéliwatqanliqi, hetta jenubiy déngizdiki zémin detalishi mesiliside xitayning nöwettiki eng chong ittipaqdishi dep qariliwatqan rusiyeningmu xitayni qollimaydighanliqi körsitilmekte.

Bu heqte pikir yürgüzgen Uyghur közetküchilermu yuqiriqi qarashlarni qollaydighanliqini bildürüshmekte.

Yéqindin buyan xitay hakimiyitining öz etrapidiki qoshna döletlerge qarita zémin telipi qoyushi hemde herbiy, siyasiy we iqtisadiy jehetlerde bisim ishlitishi sewebidin xitayning bu döletler bilen bolghan munasiwiti barghanséri nacharlishishqa bashlidi. Bolupmu sénkaku arili mesiliside yaponiyege öktemlik qilishi, jenubiy déngizda bolsa wiyétnam, filippin qatarliq döletlerge qoralliq tehdit sélishi, gherbiy-jenupta hindistan bilen bolghan chégra majiraliri xelq'arada xitayni mislisiz yétim haletke chüshürüp qoydi.

“Yéngi éra” torining yéqinqi sanida yéngi déhli siyasiy tetqiqat merkizining tetqiqatchisi, proféssor birahma chéllanining “Dosti yoq xitay hakimiyiti” namliq maqalisi élan qilindi.

Proféssor birahma chéllani bu maqaliside mundaq deydu: xitay hakimiyiti gerche dunyadiki nurghun dölet we rayonlar bilen diplomatik munasiwet ornatqan bolsimu, zémin kéngeymichiliki sewebidin xitay hakimiyiti bilen köpligen döletler otturisida üzülmestin qoralliq toqunushlar yüz bérip kéliwatidu. Nöwette yaponiye, hindistan, wiyétnam, filippin qatarliq döletler bilen zémin talash-tartishi qilip kéliwatqan xitay hakimiyiti kelgüside yene malayshiya, koréye, butan, hindonéziye hemde biruni qatarliq döletler bilenmu zémin talishish sewebidin qoralliq toqunushlargha bérip qélishi mumkin.

“Dosti yoq xitay hakimiyiti” namliq maqalida yene munular bildürülgen: xitay hakimiyiti rusiye, qazaqistan, mongghuliye, qirghizistan hemde birma qatarliq döletler bilen öz-ara chégra kélishimnamilirini imzalighan bolsimu, biraq xitay esebiy milletchilirining “Tartturup qoyghan xitay zéminlirini qayturuwélish” heqqidiki chuqanliri kündin-kün'ge ewj élishqa bashlidi.

“Washin'gton waqti” gézitide yoruq körgen “Béyjingning dosti yoq” namliq maqalida bolsa, xitay kommunist hakimiyitining edebiyat-sen'et, kino- téléwiziye, ma'arip, medeniyet qatarliq barliq sahelerni heriketlendürüp ötken esirning 30-yilliridiki yaponlar bilen bolghan urushni teshwiq qilip, bu urushni yaponiyege bolghan öchmenlikning sewebi qilip körsitiwatqanliqi, biraq bu wasitilerning xitay hakimiyitige héchqanche yardimi bolmighanliqi, ikki dölet otturisidiki zémin talash-tartishining bu urushning sewebidin emes, belki xitayning urushtin kéyinki yer shari istratégiyisi sewebidin yüz bériwatqanliqi, xelq'ara jama'etchilikning yaponiyeni emes, belki xitay hakimiyitini rayonning weziyitini jiddiyleshtürüwatqan asasliq amil dep qarawatqanliqi heqqidiki bayanlar bérilgen.

Xitayning ichki ehwali hemde etrapidiki döletler bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtalghan qirghizistandiki Uyghur ziyaliysi nazim qembiri mundaq deydu: xitayning nöwettiki weziyitige töwendiki ikki nuqtidin qarashqa toghra kélidu. Birinchisi؛ xitayning ichki ehwali, xitay kommunist hakimiyitining döletning ichki qismida yürgüzüwatqan hakim mutleq siyasitining memliket ichide nahayiti zor qarshiliqlargha duch kéliwatqanliqi hemmige ayan. Uyghur, tibet qatarliq mustemlike qilin'ghan rayonlardila emes xitayning ichki ölkiliridimu xelqning kommunist emeldarlarning parixorluqigha, saqchi we herbiylerning zorawanliqigha qarshi heriketliri kündin-kün'ge ewj éliwatidu. Uyghur élide bolsa, xitayning térrorizmgha, bölgünchilikke we diniy esebi küchlerge zerbe bérish nami bilen Uyghur xelqi üstidin élip bériwatqan qanliq qirghinchiliqi Uyghurlarni her xil radikal usullar arqiliq qarshiliq öksütüshke mejbur qiliwatidu. Bundaq ehwalda xitay hakimiyiti Uyghur xelqini téximu qanliq basturush bilen birge xitayning ichki qismidiki kommunist hakimiyetke bolghan naraziliqlargha qarita xelqning diqqet-nezirini bashqa yaqqa buriwétish meqsitide etrapidiki qoshna döletler bilen bolghan munasiwetni qesten jiddiyleshtürüp, shu arqiliq xitaylarning esebi wetenperwerlikini qozghashqa urunuwatidu.

Ikkinchidin؛ xitay hakimiyiti yéqinqi yillardin buyan izchil halda kéngeymichilik qilip, köpligen döletlerge yolsizliq bilen zémin telipi qoyup, bashqa döletlerning igilik hoquqigha tajawuz qilip kéliwatidu. Xitay milletchiliri bolsa, barliq axbarat wasitiliridin paydilinip atalmish “Büyük jungxu'ani eslige keltürüsh üchün tartturup qoyghan barliq zéminlirimizni qayturuwélishimiz kérek” deydighan bimene sepsetini terghib qiliwatidu. Mana bularning hemmisi bügünki dunyada xitay hakimiyitining yétim halgha chüshüp qélishining sewebliri bolup hésablinidu. Méningche bu mesililer xitaydiki kommunistik hakimiyet aghdurulup, xitayda heqiqiy bir démokratik tüzülme barliqqa kelmey turup hel bolmaydu.

“Washin'gton waqti” gézitining “Béyjingning dosti yoq” namliq maqalisining axirida rusiyening bu heqtiki pozitsiyisi heqqide toxtilip mundaq déyilgen: xitay hakimiyiti nöwettiki osal halettin qutulush koyida rusiyeni özi bilen birlikte yaponiyege qarshi sepke qétiwélish üchün tirishchanliq körsitiwatqan bolsimu, ukra'ina bilen bolghan jédel sewebidin xelq'ara jem'iyetning iqtisadiy jazasigha uchrawatqan rusiye xitayning teleplirini ret qildi. Chünki xitayning reqibliri bolghan wiyétnam, hindistan we yaponiyeler bilen dostane munasiwetni saqlashqa tirishiwatqan rusiye xitayning menpe'etni dep bu döletler bilen yirikliship qélishni hergiz xalimaydu. Hindistan hem wiyétnam qatarliq döletlerning xitaygha taqabil turushi üchün rusiyening bularni zor kölemdiki eng yéngi herbiy qorallar bilen teminlewatqanliqi shundaqla sénkaku arili mesiliside xitay hakimiyiti terepte turushni ret qilishi rusiye bilen xitayning heqiqiy menidiki istratégiyilik shériklerdin emeslikini ispatlaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.