Москва-бейҗиң һәмкарлиқиниң риқабәт нуқтиси: хам әшя мәнбәси вә оттура асия

Хитай баш министири ли кечаң тунҗи қетим баш министирлиқ салаһийити билән 12-өктәбирдин 14-өктәбиргичә москвада рәсмий зиярәттә болуп, русийә баш министири дмитри медведев, президент владимир путин қатарлиқлар билән сөһбәт өткүзди шуниңдәк русийә билән хитай арисида 40 қа йеқин келишим имзаланди.

Әлвәттә, бу келишимләр ичидә әң муһимлиридин бириниң енергийә саһәсигә аит икәнлики мәлум. Русийә вә хитай һөкүмәтлири мәзкур русийә-хитай һәмкарлиқлириға юқири баһа бәргән болсиму, әмма анализчилар арисида йәнила охшимиған баһалар мәвҗут. Русийә көзәткүчилири арисида йәнә русийә-хитай һәмкарлиқлириниң унчивала ишәнч үстигә қурулмиғанлиқи, һәр иккила тәрәпниң пәқәт еһтияҗни асасий қилғанлиқиға аит қарашларму мәвҗут. Болупму русийәликләр арисида хитай билән болған содида хитайниң русийәни өзиниң хам әшя мәнбәсигә айландуруватқанлиқи һәққидә инкаслар узундин буян давамлашмақта. Уларниң қаришичә, русийәликләрниң хитайға чиқиридиған мәһсулатлири ичидә илғар күрәшчи айропилан қатарлиқ бир қисим һәрбий қорал-ярақлар вә башқа аз түрдики еғир санаәт мәһсулатлирини һесабқа алмиғанда асаслиқи русийә хам әшялирини сатиду. Бу сәлбий инкасларға сәвәб болмақта.

Русийәдики шәрқий асия вә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати тәтқиқат мәркизий директори доктор александир лукин өзиниң америка авазиға қилған сөзидә “хитайни унчивала идеяллаштурмаслиқ керәк вә уни русийәни қутулдуриду яки униң үчүн иш қилиду демәслик керәк,” дәйду. Лукин әпәнди йәнә “хитай үчүн кәм дегәндә хам әшя вә базар керәк, әмма, униң базири бир қәдәр көп вә башқа җайларда бар, русийә, пәқәт униң үчүн хам әшя мәнбәси болуп хизмәт қилиду” дәп тәкитлигән.

Америкидики “блумберг” сәһиписидә анализчилардин хенри мейәр вә евгени писменнаяниң “путин хитайға козурлирини тапшуруватиду, ембарго униң шәрқий риқабәтчисини күчәйтиветиду” мавзулуқ мақалиси елан қилинди.

Русийә-хитай йеңи һәмкарлиқлириға аит мәзкур мақалидә көрситилишичә, москва алий иқтисад мәктипиниң асия тәтқиқати йетәкчиси алексей масловму бу хил пикирни илгири сүргән болуп, у “хитайларниң асаслиқ қизиқиши хам әшя материяллири, һәргизму русийәниң иқтисадий җәһәттики қийинчилиқиға ярдәм бериш әмәс,” дәйду. У русийә билән хитайниң содисида русийәниң асаслиқи хам әшя чиқиришқа тайинип қалғанлиқини шәрһләп, “мәзкур көп түрлүк содида бизниң 70% експортимиз хам әшядур. Биз бу рәқәмни қисқартишни халаймиз, әмма хитай буни халимайду” дегән.

Гәрчә, бу қетим мәтбуатларда икки тәрәп арисида шәрқий линийә бойичә тәбиий газ йәткүзүш һәққидә келишим һасил қилинғанлиқи көпләп хәвәр қилинсиму, әмма икки дөләтниң енергийә саһәсидики һәмкарлиқлардики қийинчилиқларниң йәнила көпийиватқанлиқиму оттуриға қоюлмақта. “русенергй” ширкитиниң нефит вә тәбиий газ ишлири анализчиси михайил крухтихин америка авазиниң зияритини қобул қилип, бу хил қарашни илгири сүргән болуп, у, “русийә билән хитай арисидики енергетика саһәсидики сөһбәтләрдә һечқандақ илгириләш болмиди, “сибирийә күчи” газ турубуси системисидики “шәрқий линийә” дәп аталған келишим пәқәт благовешенск әтрапидики чеградин газ турубиси өткүзүшкә аит техника келишимидин ибарәт” дегән. У йәнә “сибирийә күчи” газ турубиси бойичә ениқсизлиқлар барлиқи, йәни, хитайға русийә газлирини йәткүзүшни қачандин башлайдиғанлиқиға аит ай-күнниң ениқ әмәсликини оттуриға қойди.
Униң қаришичә, “алтай” газ турубиси бойичә һазир һечқандақ илгириләш мәвҗут әмәс, хитайларниң бу нуқта бойичә газ елишқа пәқәт еһтияҗи йоқ. Чүнки, у йәрдә “оттура асия-хитай” тәбиий газ турубисиниң үч тармиқи өтиду. Мәзкур рус мутәхәссиси йәнә “оттура асия-хитай” тәбиий газ турубисиниң таҗикистан арқилиқ уйғур дияриға киридиған тармиқиниң иш үстидә икәнликини әскәртиду.

Җорҗи вашингтон университетиниң тәклиплик оқутқучиси, иқтисадшунаслиқ пәнлири доктор кандидати пәрһат билгининиң қаришиму охшаш болуп, һәқиқәтән һазир хитайниң бу йөнилишкә җиддий һаҗити йоқ.

Пәрһат билгининиң қаришичә, хитай түркмәнистан, өзбекистанлар билән зор миқдарда тәбиий газ келишими түзгән. Униң қазақистан биләнму зор миқдардики нефит вә тәбиий газ келишими бар болуп, оттура асия нефитлири вә тәбиий газлири хитайға кирмәктә. Бу әһваллар хитайниң “алтай” линийиси арқилиқ русийә газлирини қиммәт баһада елиш һаҗитини төвәнләткән.

Униң қаришичә, кәлгүсидә хитайниң оттура асия билән елип бериватқан мәзкур тәбиий газ содисиниң кеңийишиниң русийә мәнпәәтлиригә зиян кәлтүрүши тәбиий, мундақ әһвал астида русийә явро-асия иттипақи қатарлиқ район характерлик тәшкилатлар вә сиясий-иқтисадий гәвдиләр арқилиқ хитайниң оттура асиядики енергийә җәһәттики вә башқа җәһәтләрдики тәсир күчини чәклиши мумкин.