Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri: “Bin salmanning lagérlarni qollishi uning exlaqiy we diniy salahiyitige xilap”

Se'udi erebistan weli'ehid shahzadisi muhemmet bin salman ötken hepte xitay hökümiti 2 milyondek Uyghur, qazaq we bashqa musulman xelqlerni yighiwélish lagérlirigha qamap, xelq'arada qattiq tenqidke uchrawatqan bir mezgilde xitayni ziyaret qilghan. Uning ziyaritining mushundaq bir halqiliq peytte élip bérilishi Uyghurlarda we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirida bezi ümidlerni peyda qilghan. Ular bin salmanning béyjingda se'udi padishahining “Ikki heremning muhapizetchisi” dégen namini jari qildurup, lagérdiki Uyghurlarning teqdiri heqqide xitay terep bilen sözlishishini ümid qilghan. Biraq, uning béyjingdiki ipadisi Uyghurlar we kishilik hoquq teshkilatlirini qattiq ümidsizlendürdi.

Bin salman 21‏-féwral küni bashlan'ghan 2 künlük ziyaritide xitayning “Térrorluq” we “Radikalliq” qa qarshi turush tedbirlirini qollaydighanliqini bildürgen. Xitay taratqulirining xewer qilishiche, bin salman shi jinping bilen körüshkende: “Xitayning térrorluqqa qarshi turush, diniy esebiylikni tügitish tedbirlirini élip, dölet bixeterlikini qoghdash heqqi bar” liqini bildürgen. Shi jinping bolsa se'udi erebistan bilen xitayning “Singip kirishke qarshi turush, esebiy idiyelerning tarqilishining aldini élishta hemkarlishishi kérek” likini tekitligen. Bin salman lagérlarni ashkara tilgha almighan bolsimu, lékin uning sözi xitayning lagér qurup, 2 milyondek Uyghur, qazaq we bashqilarni qamishini qollighandek bésharet bergen idi.

Kishilik hoquq mutexessislirining ilgiri sürüshiche, bin salmanning ipadisi se'udi padishahining “Ikki heremning muhapizetchi” dégen diniy unwanigha xilap bolupla qalmay, kishilik hoquq ölchemlirigimu xilap iken. Amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning aliy derijilik tetqiqatchisi hénriy shejéywiskiy 26‏-féwral ziyaritimizni qobul qilip, bin salmanning sözlirini tenqid qildi.

U: “Éniqki, héchqandaq hökümet xitayning bir milyon hetta uningdin köp Uyghurni qamashtek qilmishini qollimasliqi yaki uni maxtimasliqi kérek. Bashqa hökümetler bu orunlarning ochuq-ashkara emeslikini tenqid qilishi, xitayning iz déreksiz ghayib bolghanlarning aqiwiti heqqide néme üchün uchur bermeydighanliqi, shuningdek bu lagérlarda ten jazasi yüz bériwatqanliqi, kishilerning ölüwatqanliqigha da'ir ehwallarni soraq qilishi kérek. Buni sorash herqandaq bir hökümetning mes'uliyiti. Halbuki, xitayni ziyaret qilghan se'udi rehbiri ‛ikki heremning muhapizetchisi‚ dégen nami we musulmanlargha qarita mes'uliyiti bolsimu, shuningdek islam hemkarliq teshkilatining muhim ezasi bolush süpitide musulmanlarni qoghdash mes'uliyiti bolsimu, lékin biz se'udi erebistanning bu mes'uliyitini ada qilmighanliqi, shundaqla yene kishilik hoquq ölchemlirige emel qilmighanliqini körduq” dédi.

Bin salmanning sözi kishilik hoquq teshkilatlirida ümidsizlik peyda qilipla qalmay, yene xelq'ara taratqularda ghulghula qozghighan. Nurghun xelq'ara taratqular bin salmanning Uyghur mesiliside xitayni qollighanliqini ilgiri sürgen idi. Amérikidiki “Qoltuq döletliri analizi” namliq tetqiqat ornining diréktori, tetqiqatchi gi'orgi'o kafé'ironing ilgiri sürüshiche, se'udi erebistan xitaydek gé'o-iqtisadi jehettin küchlük bir döletni uning Uyghurlarni basturushi seweblik tenqid qilish se'udi üchün bek xeterlik, dep qaraydiken. Gi'orgi'o kafé'iro 25‏-féwral élan qilghan “Xitay-se'udi munasiwetliride shinjang amili” serlewhilik maqaliside bu nuqtini ilgiri sürgen.

Uning qeyt qilishiche, se'udi erebistanning “Shinjangdiki térrorluqqa qarshi turush urushi” ni qollishi uning bashqa musulmanlar arisida islamgha wakaletlik qilish rolini ajizlitidiken. U, türkiye se'udi erebistanning bu jehettiki reqibi ikenliki, türkiye tashqi ishlar ministiri mewlüt chawush'oghluning 25‏-féwral b d t da nutuq sözlep, xitayni musulmanlarning diniy we medeniyet hoquqigha hörmet qilishqa chaqirghanliqini bildürgen.

Türkiye hajitepe uniwérsitétining dotsénti, Uyghur tetqiqat merkizining mudiri erkin ekrem, türkiyening pozitsiyesi uning musulmanlar arisidiki abruyini kötüridighanliqini bildürdi. U mundaq deydu: “Türkiye, eger Uyghurlar we arakandiki (rohin'gadiki) musulmanlargha ige chiqsa we ularni qollisa uning musulman xeqliri arisidiki inawiti ösidu. Türkiyening hazirqi hakimiyitining 1‏-wezipisi tebi'iy halda döletning mewjudiyitini qoghdash, xelqning parawanliqini yaxshilash. Üchinchisi, éziliwatqan musulmanlargha sahib chiqish. Uyghurlargha sahib chiqish uning siyasitige mas kélidu”.

Erkin ekremning qarishiche, türkiyening se'udi erebistandin perqlinidighan yene bir perqi uningdiki jama'et pikirining küchi iken. U türkiye jama'et pikirining hökümetni Uyghur mesilisige ipade bildürüshke mejburlighanliqini bildürdi. Erkin ekrem: “Emma türkiye bir mezgil gé'o-siyasi we dölet menpe'eti tüpeylidin xitay bilen yéqinlishishqa mejbur boldi. Peqet türkiyede kéyinki 200 yilda gherb bilen yéqinlashqan bir siyaset yürgüzülüp keldi. Shuningdek türkiyede yerleshken gherb qimmet qarshi bar. Mesilen, démokratiye, insan heqliri, barawerlik dégendek, yeni türkiye se'udi erebistan'gha qarighanda insan heqlirige köprek hörmet qilidu. Türkiye bir mezgil dölet menpe'eti bilen qimmet qarishining arisida siqilip qalghan. Lékin jem'iyette Uyghurlargha hésdashliq kücheygechke bu bésimgha jawab bérishke mejbur boldi.”

Gi'orgi'o kafé'ironing qarishiche, bu jehette se'udi erebistan türkiyege oxshimaydiken. U se'udi hökümitige puqralarning bésimida siyasitini özgertip, xitay hökümitige naraziliq bildürüsh deydighan bundaq endishe yoqluqini bildürgen. “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” diki hénréy shejéywiskiyning qarishiche, meyli döletlerning ichki-tashqi siyasiti qandaq bolsa bolsun, kishilerning azraq wijdani bolsila Uyghur rayonida yüz bériwatqan paji'ege inkas bildürüshi kérek iken.

Shejéywisky mundaq deydu: “Azraq wijdan bar herqandaq kishi Uyghurlar duch kéliwatqan hadisilerge qarshi inkas bildürüshi kérek. ‛mekke we medine we islamdiki nurghun muqeddes jaylarning qoghdighuchisi‚, dégen unwani bar se'udi da'irilirige kelsek, rehberlik we mes'uliyet ularning négizlik qimmet ölchimi bolushi kérek. Se'udi da'irilirige bu qimmet ölchimini namayan qilish jehette bashqa döletler érishelmeydighan bir purset kelgen bolsimu, lékin ular bu pursetni qollanmidi. Türkiye, malaysiyadek döletler özining bu mesilidiki meydanini ipadiligen bolsimu biraq se'udida bu jasaretni körmiduq. Se'udining herikiti belkim bashqa döletlerge ölchem yaritip bérishi mumkin. Shunga, bu ziyaret Uyghurlar üchün intayin échinishliq boldi.”

Bin salmanning ziyariti b d t kishilik hoquq kéngishining 40‏-nöwetlik yighini bashlinish harpisida élip bérilghan. Közetküchiler yighinda xitayning lagérlar mesiliside, se'udi erebistanning se'udiliq zhurnalist jamal qoshuqchining istanbuldiki se'udi konsulxanisida öltürülüshi seweblik qattiq tenqidke uchrishi mumkinlikini ilgiri sürmekte.