Shangxey hemkarliq teshkilati térrorluqqa qarshi herbiy manéwir ötküzdi

Shangxey emkarliq teshkilatining 12 - nöwetlik yighinigha qatnashqan dölet bashliqliri

Shangxey hemkarliq teshkilatining bu yilliq térrorluqqa qarshi turush herbiy manéwiri qazaqistanda ötküzüldi. Biraq mezkur organning herbiy manéwiri kishilik hoquq teshkilatlirining izchil tenqidige uchrap kelgen. Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, mezkur organ xitayning kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilish, Uyghurlarni basturush qoraligha aylinip qalghan.

Shangxey hemkarliq teshkilatining “Qazigurt-2013‏” namliq térrorluqqa qarshi turush herbiy manéwiri peyshenbe küni jenubiy qazaqistanning chimkent etrapidiki aqtash herbiy meshiq meydanida bashlandi.

Manéwirgha qazaqistan, qirghizistan we tajikistan qatarliq 3 döletning herbiy qismi qatnashqan, biraq rusiye, xitay, özbékistan qatarliq döletler manéwirgha közetküchilik qilghan.

Bu döletlerning manéwirgha néme üchün esker qatnashturmighanliqi melum emes. Qazaqistan axbarat wasitilirining bildürüshiche, manéwirda ahaliler toplashqan yerlerdiki atalmish térrorluq guruhlarni qandaq bir terep qilish, térrorluq we görüge tutuwélin'ghanlarni qutquzush qatarliq heriketlerni meshiq qilidu.

Xitay axbaratning bildürüshiche, “Shangxey hemkarliq teshkilati qurulghandin tartip térrorluq, bölgünchilik we diniy esebiylikke qarshi turup, rayon muqimliqini saqlash bu organning négizlik funksiyisi we asasliq wezipisige aylan'ghan.”

Biraq, mezkur organning térrorluqqa qarshi turush körüshi xelq'ara kishilik hoquq organlirining izchil tenqidke uchrap keldi.

Merkizi nyu-yorktiki “Junggo kishilik hoquq jem'iyiti” namliq teshkilatning ilgiri sürüshiche, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler xitayning térrorluqqa bergen müjmel tebirini qobul qilip, uning Uyghur kishilik hoquqigha buzghunchiliq qilishigha hemkarlashqan.

Amérika sheriq-gherb uniwérsitétining sabiq proféssori, weziyet analizchisi yang liyü ependining bildürüshiche, xitayning shangxey hemkarliq teshkilatini qurup, aktip heriket qilishidiki seweblerning biri Uyghurlarni kontrol qilishtur.

Biraq u, térrorluqqa qarshi qaratmiliqqa ige bu xil herbiy manéwirlarning Uyghurlardiki naraziliqni ilgirilep kücheytidighanliqini eskertip: bu pütünley xata, méningche Uyghurlar we tibetler shekil jehettiki aptonomiyini emes, heqiqiy öz özini idare qilishni telep qilidu, dep körsetti.

U yene, junggoning shangxey hemkarliq teshkilatigha ehmiyet bérishide 3 xil seweb barliqini körsitip: birinchi, junggo shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq amérikigha qarshi tengpungluqni saqlashni közleydu. Chünki amérika asiya-tinch okyan rayonigha qaytip keldi. Bu junggo üchün zor tehdit. Shunga u rusiye, sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetlirini özige tartiwatidu. Ikkinchi, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning bir ortaq alahidiliki bar. U bolsimu, bu döletlerning asasen hemmisi kishilik hoquqqa buzghunchiliq qiliwatqan eller. Bu döletler xelq'ara ölchemge ri'aye qilmaydu. Junggo bu organni özining ölchimige boysunduralaydighan, gépini ötküzeleydighan pa'aliyet soruni, dep qaraydu. Üchinchi, junggo Uyghurlarning musteqilliq herikitining ottura asiyada küchiyip kétishidin endishe qilidu. Shunga u, shangxey hemkarliq teshkilati arqiliq ottura asiya ellirini kontrol qilip, Uyghurlargha pa'aliyet boshluqi bermeslikni oylaydu, dep eskertti.

Shangxey hemkarliq teshkilatining térrorluqqa qarshi tunji qétimliq herbiy manéwiri 2002‏-yili 10-ayda Uyghur élining érkeshtam éghizida ötküzülgen idi. 2‏-Qétimliq manéwir 2003‏-yili 8‏-ayda qazaqistanning üch aral we Uyghur élining ghulja shehiride élip bérilghan. Chimkent aqtashtiki manéwir mezkur organning 13‏-qétimliq manéwiri bolup hésablinidu.

Qazaqistan dölet xewpsizlik komitétining bildürüshiche, peyshenbe küni bashlan'ghan 13‏-qétimliq manéwir shangxey hemkarliq teshkilatining térrorluqqa qarshi turush merkizi, 2012‏-yili séntebirde maqullighan qarargha asasen ötküzülgen.

Mezkur organning ötken yilliq herbiy manéwiri tajikistanda ötküzülgen bolup, “Tinchliq elchisi-2012” namliq manéwirgha eza döletlerning hemmisi esker qatnashturghan idi. Shangxey hemkarliq teshkilati térrorluqqa qarshi turush orginining yilliq xam chotining mutleq köp qismini xitay üstige alghan.

Proféssor yang liyüning bildürüshiche, xitay hökümitining térrorluqni chüshinishi bilen xelq'ara jem'iyetning térrorluqqa bergen tebiride zor perq bar.

U, xitayning térrorluqqa bergen tebiride tinch siyasi'iy, diniy pa'aliyet bilen térrorluq heriketlirining chek-chégrisi yoqluqi, uning térrorluq tebiri intayin müjmel ikenlikini bildürdi.

Yang liyü mundaq deydu: shangxey hemkarliq teshkilati junggoning pikrini qobul qilip, “3 Xil küchler” ge qarshi turushni özining heriket nizamigha kirgüzdi. Emeliyette, junggoning térrorluq toghrisidiki chüshenchisi intayin müjmel. Uning térrorluq chüshenchisi boyiche Uyghurlarning qandaq herikiti térrorluq, qandaq herikiti bölgünchilik, qandaq herikiti diniy esebiylik bolidighanliqini ayrighili bolmaydu. Musteqilliqni teshebbus qilish bashqa mesile, musteqilliqni algha sürüsh bashqa mesile. Musteqilliqni teshebbus qilish pikir erkinlikige mensup nerse. Biraq junggoning térrorluq chüshenchiside zorawanliq qilish bilen pikir jehettin musteqilliqni teshebbus qilishning héchqandaq perqi yoq. Mana bu, junggo we shangxey hemkarliq teshkilati bilen xelq'ara jem'iyetning térrorluq chüshenchisidiki tüp perq.

Shangxey hemkarliq teshkilatining térrorluqqa qarshi turush herbiy manéwiri 2007‏-yildin burun qerelsiz ötküzülüp kelgen idi. Biraq, eza döletler 2007‏-yili awghust qirghizistanning béshkek shehiride ötküzülgen bashliqlar yighinida qarar maqullap, térrorluqqa qarshi herbiy manéwirini her yili qerellik ötküzüshni muqimlashturghan.

Yang liyü ependining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti manéwir arqiliq Uyghurlargha küch körsitip, ularning musteqilliq arzusi emelge ashmaydighanliqini bildürüshke tiriship kelgen. Biraq yang liyü ependi, Uyghur mesilisining zorawanliq we basturush bilen hel bolmaydighanliqini bildürdi.

Yang liyü junggo kompartiyisining basturup mesile hel qilalaydighanliqigha ishinidighanliqini bildürüp: u, az sanliq milletlerning qarshiliq we teleplirige qarshi asasen basturush siyasiti yürgüzüp keldi. Biraq kompartiye az sanliq milletlergila shundaq qilmaydu. Bezide xenzularni oxshashla basturidu, dédi.

Yang liyü yene agahlandurup: dunyada héchqandaq nerse zorawanliqqa tayinip hel bolghan emes. Amérika iraq we afghanistanda on nechche yil turghan bolsimu, lékin mesile hel bolghili yoq. Rusiye chéchen isyanchilirini qattiq basturghan bolsimu, biraq chéchéniye mesilisi hel bolmidi. Uyghur mesilisi bashqilar bilen birliship, herbiy manéwir ötküzüsh, heywe qilish, ularni basturush bilen hel bolmaydu. Junggo kompartiyisining hazirqi siyasiti pütünley xata. Uning siyasiti Uyghurlarni junggodin ayrilishqa mejburlawatidu. Uyghurlargha bérilgen aptonomiye peqet qeghez yüzide qaldi. Partkomning 1‏-qol sékrétari xenzu bolsa, Uyghurgha héchnéme qalmidi, dégen gep. Kompartiye Uyghurlarni junggoda tutup turimen dése eqilliq siyaset yürgüzüshi, ularning medeniyiti, tili, örp-aditi, turmush usuligha hörmet qilishi we qoghdishi kérek, dep körsetti.