Shangxey hemkarliq teshkilati adem bomba hujumigha qandaq taqabil turushni muzakire qildi

Bishkek shehiridiki xitay elchixanisigha qaritilghan aptomobilliq hujumdin kéyin qirghizistan saqchi we qoralliq qisimliri yétip kelgen körünüsh. 2016-Yili 30-awghust, qirghizistan.

13‏-Awghust,, qazaqistanning alma-ata shehiride ötküzülgen shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletlerning istixbarat‏, bixeterlik organlirining bashliqlar yighini ottura asiyaning bixeterlik mesilisini muzakire qilghan.

Xitay axbarat wasitilirining ashkarilishiche, yighinda konkrét adem bomba hujumlirigha qandaq taqabil turush, diniy radikalliq idiyisining tarqilishining qandaq aldini élish, sh h t ning pakistan we hindistan bilen bolghan bixeterlik jehettiki hemkarliqi qatarliq mesililer muzakire qilin'ghan. Bu yighin sh h t térrorluqqa qarshi turush komitétining 29‏-nöwetlik yighini idi.

Bu yighin, 30‏-awghust xitayning bishkektiki elchixanisi adem bomba hujumigha uchrighan, arqidinla sh h t ning térrorluqqa qarshi birleshme herbiy manéwiri qirghizistanning issiqköl rayonida bashlan'ghan mezgilde chaqirilghan idi.

Issiqköl oblastining Uyghur aptonom rayoni bilen qazaqistan'gha chégridash taghliq rayonida 15‏-awghust bashlan'ghan “Tinchliq elchisi‏‏-2016” namliq manéwirgha 2000 dek esker qatnashqan. Manéwirgha eng köp esker qatnashturghan dölet rusiye bilen xitay bolup, rusiye 500 esker, xitay 300 esker qatnashturghan. Emma özbékistan qirghizistan bilen bolghan chégra ixtilapi seweblik manéwirgha qatnashmighan idi.

Amérika nyu york sheherlik uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming, xitay hökümiti sh h t ning térrorluqqa qarshi turush méxanizmini qollinip, özining bu rayondiki her xil menpe'etlirini qoghdashni oylisimu, emma bu rayondiki döletlerning uning bilen toluq hemkarliq élip bérishi künséri qiyinlishidighanliqini bildürdi.

U, ottura asiyadiki istibdat dölet rehberlirining dewri axirlishiwatqanliqini, bu rayonda ijtima'iy taratqular omumliship, her xil libéral pikir éqimlar tarqiliwatqanliqini, shuning bilen birge, radikal islami idiyilerning kéngiyiwatqanliqini körsitip, netijide “Bu döletlerning xitay bilen bu jehettiki hemkarliqi kelgüside künséri qiyinlishidu” dédi.

Shya ming mundaq deydu: “ Islami idé'ologiyiler bu rayonda her xil islami ijtima'iy diniy heriketlirini qozghawatidu. Shunga, bu rayonda kelgüside alaqidar melum muqimsizliq amili mewjut. Méningche bu rayondiki döletlerning dawamliq xitay bilen her xil yerlik démokratik pikir éqimlargha yaki islami radikal heriketlerge qarshi turush jehettiki kelgüsidiki qiyinchiliqi yéniklimeydu, belki téximu zoriyidu.”

Proféssor shya ming yene, xitayning ottura asiyadiki menpe'eti we uning “Yéngi yipek yoli” istratégiyisi radikal islami küchlerning jiddiy xirisigha duch kéliwatqanliqini eskertip, bu weziyetning peyda bolushida xitayning Uyghurlargha tutqan siyasiti zor rol oynighanliqini ilgiri sürdi.

U, “Men izchil bir belwagh we bir yol istratégiyesi tosqunluqqa uchraydighanliqini tekitlep keldim. Chünki, chong quruqluqtiki eng chong mesile, bu yolning barliq chiqish éghizliridiki döletlerning hemmisi musulman döletler. Halbuki, xitayning shinjangda qilghan-etkini islam döletliride nahayiti zor inkas qozghap keldi. Xususen türkiyede we malayshiyada kishiler Uyghur musapirlirigha yardem qildi hem qollidi. Bularning hemmisi xitayning Uyghurlargha qilghan-etkenlirining musulmanlarda küchlük inkas qozghighanliqini körsitidu” dédi.

Lékin bezi rusiye mutexessislirining qarishiche, yéqinqi yillardin béri ottura asiya elliridiki xelqlerde xitaygha qarshi keypiyat kücheygen. Yéqinda qazaqistanda hökümetning yer zéminni xususiylashturushigha qarshi zor kölemlik namayishlar partlighan. Namayishchilar buninggha yer zémin xususiylashturulsa, bu xitay shirketlirining köplep yer sétiwélishigha yol échip béridu, dep qarshi chiqqan.

Mutexessislerning qarishiche, bu xil keypiyat xitayning ottura asiya elliridiki soda, iqtisadi pa'aliyiti, xitay puqralirining köpiyishi we xitay diplomatik organlirining küchining zoriyishigha munasiwetlik iken.
Proféssor shyaming, xitayning bash kötürüshi etraptiki döletlerde ensizlik peyda qiliwatqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “ Xitayning bir yol bir belwéghi zor tosqunluqqa uchridi. Bu tosqunluqning sewebi shekil jehettin qarighanda her xil. Mesilen,bu ottura asiyada diniy toqunush bilen munasiwetliktek, emma sherqiy jenubiy asiyada bolsa iqtisadi menpe'et we siyasiy idé'ologiyege alaqidardek körünidu. Emma méning qarishimche, bularning hemmiside bir ortaqliq bar. U bolsimu xitayning bash kötürüshi we u peyda qilghan tehdittur. Bu ehwalda uning bash kötürüshi we kéngiyishi etraptiki döletlerde bir xil ensizlik peyda qiliwatidu.”

Sh h t ning térrorluqqa qarshi turush merkizi özbékistan paytexti tashkent shehiride bolup, 2004‏-yili qurulghan. Mezkur organning xizmiti eza döletler otturisidiki térrorluqqa qarshi istixbarat we bixeterlik hemkarliqini maslashturushtur.

Rusiye fédératsiye bixeterlik idarisining mu'awin bashliqi simirnof, sh h t ning térrorluqqa qarshi turush orginida 69 teshkilat we adem bomba hujumi élip baridu, dep qaralghan 2500 kishining tizimliki barliqini bildürgen.