Erdoghanning sh h t gha qatnishish pikri yawropagha qilin'ghan doq

Rejep tayyip erdoghan bash ministir mezgilide türkiye téléwiziye 24-qanilida shangxey hemkarliq teshkilati heqqide bayanat bermekte. 2013-Yili yanwar, türkiye.

Türkiye re'isi jumhuri erdoghan türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishish arzusi barliqidin bésharet berdi. U yéqinda élip barghan özbékistan ziyaritidin qaytish sepiride muxbirlargha tekitlep, türkiye sh h t gha qatnashsa, téximu erkin heriket qilish shara'itigha érishidighanliqini bildürgen.

Bu erdoghanning shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishishni tunji qétim tilgha élishi emes. U burun bir qétim bu mesilini otturigha qoyghan. Emma erdoghanning pikri, türkiyening yawropa ittipaqi bilen bolghan munasiwiti keskinliship, iraq bilen musul mesilisi, amérika bilen fethulla gülen we süriyediki kürt qoralliq guruhlirini qorallandurush mesilisidiki ixtilap küchiyip ketken, türkiye rayonda barghanséri yétim ehwalgha chüshüp qéliwatqan ehwalda otturigha qoyulup, diqqet qozghidi.

Uning pikri jiddiy diqqitini qozghighan tereplerning biri - muhajirettiki Uyghurlar. Erdoghan bu sözlerni türkiyediki Uyghur jama'et erbabi abduqadir yapchan nezerbend astigha élin'ghan, türk axbarat wasitiliride uning xitaygha ötküzüp bérilishige da'ir xewerler tarqilip, muhajirettiki Uyghur teshkilatlirida endishe peyda qiliwatqan mezgilde qilghan idi.

Türkiye sabanchi uniwérsitétining siyasiy penler proféssori, amérika michigan uniwérsitétining ziyaretchi mutexessisi timur xoja'oghluning qarishiche, eger türkiye sh h t gha kirse, u “Xitay istigen kishilerni tutup, uninggha ötküzüp bérishke mejbur bolidu.”

Timur xoja'oghlu mundaq dédi: “Hazir manga xewer berdi, bu türkiyediki bezi Uyghurlarni tutup solap, kéyin sürüshtürüshler bashlighan. Démek, bu türkiyede introgeyshin bashlap, yeni bu sürüshtürüshler, palan-palanlar bashlap, bir qanche Uyghurni tutup aldi, dep éytti. Yeni bir'az halqiliq bir weziyet. Tebi'iy, türkiye bu shangxey hemkarliq teshkilatigha kirse, bumu qorqunchluq bolidu. (U chaghda) xitayning istigen kishilirini qolidin tutup uninggha bérishke mejbur bolidu.”

Lékin proféssor timur xoja'oghluning körsitishiche, buningda xitayning qanchilik roli barliqi melum emes. Chünki, türkiye jiddiy halet qanuni bilen bashquruluwatqan dewrde turuwatidu.

Xoja'oghlu: “Hazir bilisiz, bu türkiyede jiddiy halet qanuni yolgha qoyuluwatidu. Qanun-manun qalmidi. Hazir iqtidardiki partiye we erdoghanning éytqanliri peqet mejlis we hoquqqa soralmay, dégini boyiche qiliniwatidu. Bularning hemmisi térrorluqqa, bu fethulla gülen qilghan herbiy özgirishke qarshi dédi, emma uning otturisida bu Uyghurlarning néme alaqisi bar. Démek, buningda bir sheyler bar, emma biz bilmeymiz. Buningda xitayning qandaq roli bar, néme üchün bundaq. Belki, hazir xitay bilen rusiye erdoghanning yeklinip qalghanliqini kördiler” dédi.

Lékin türkiye sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi, “Uyghur xewer we tetqiqat merkizi”ning mes'uli hamit göktürkning qarishiche, türkiyening sh h t gha kirishini perez qilish qiyinken. U, yawropa ittipaqi bilen sh h t ning qimmet ölchimide zor perq barliqini eskertti.

Hamit göktürk mundaq deydu: “Türkiyediki insan heqliri we démokratiye kriterliri (ölchimi) bilen sh h t gha eza döletler arisida nahayiti chong uchuru (erq) bar. Perqi nahayiti chong. Sh h t bir xewpsizlik teshkilati, yawropa birliki iqtisadi, hoquqi, medeniyet-kültür jehetlerde bolsun, insanlarning ortaq qimmetliri üstige qurulghan bir teshkilat. Türkiye sh a e t (nato) din chiqsa, yawropa birlikidin chiqsa, andin xitay uni qobul qilidu. Natodimu turimen, sangimu kirimen dése, xitayning qobul qilishini texmin qilalmaymen, qandaq qobul qilidu?”

Sh h t xitayning térrorluq, radikalliq, bölgünchilikni öz ichige alghan “3 Xil küchler” ge qarshi meydanini qobul qilghan, uninggha ortaq qarshi turushni özining nishani qilghan teshkilat.

Emma uning bu herikiti, gherb kishilik hoquq teshkilatlirining izchil tenqidige uchrap kelgen. Bu teshkilatlar sh h t ning Uyghurlar mesiliside xelq'ara kishilik hoquq, edliye ölchemlirige xilapliq qilip kéliwatqanliqini ilgiri sürüp kelgen.

Hamit göktürk ependi bolsa, erdoghanning pikri türkiyede zor ghulghula qozghighanliqini bildürüp, “Türkiyening sh h t gha kirishi Uyghurlarning boynigha sirtmaq salghanliq bolidu” dédi.

Hamit göktürk mundaq deydu: “Bu, Uyghurlar üchün boynigha sirtmaq salghandek bir ish. Eger türkiye sh h t gha kirse, xitay Uyghurlarning boynigha sirtmaq salghan bolidu. Türkiyeni özige qayil qilmay turup, xitay türkiyeni almaydu. Emma türkiyede Uyghurlargha ziyanliq bir ish bolushini türkiye xelqimu xalimaydu, dep chüshinimen. Ötkende bir yerde bir gep boldi. Bir ammiwi teshkilatning re'isi dédiki, undaq bir ish bolmaydu. Eger bolup qalsa, türkiyede biz astini üstige ekélimiz. Undaq ish bolmaydu, biz qobul qilmaymiz. Yeni néme körimiz, dégenla boldi.”

Emma michigan uniwérsitétidiki proféssor timur xoja'oghluning ilgiri sürüshiche, erdoghanning sözi peqet yawropa ittipaqigha qilin'ghan bir heywe. Timur xoja'oghlu, türkiyening sh a e t ni undaq asan tashlap chiqip kételmeydighanliqini bildürdi.

Timur xoja'oghlu: “Belki, bu iqtisadi tamandin bolmaydu. Chünki, bu sh h t gha iqtisadi shey'i yoq. Peqet eskiri jehettin bu nahayiti zor tehdit. Chünki, türkiye sh a e t din chiqishi kérek. Eger türkiye uningdin chiqsa, u katta jangjallarning otturisida yekke qalidu. Uningda xitaydin yaki rusiyedin yardem soramdu. Bu zaten külkilik. Chünki, xitay türkiyening küchlük bolushini istimeydu. Türkiye küchlük bolsa, sh.Türkistan yaki merkizi asiyadiki özbékistan, qazaqistanlargha küch -quwwet kélidu. Xitayning menpe'etige zit. Shunga, türkiye sh a e t din undaq asanliq bilen chiqip ketmeydu. U, 50‏ yildin buyan ng a e t ning ezasi. 65 Yildin buyan türkiyening pütün herbiy teshkilati hemme nerse shuninggha baghlan'ghan. Buni undaq asan özgertelmeydu. Shunga, bu peqet erdoghanning yawropa birlikige doq qilish üchün qilghan geplirining biri” dédi.

Erdoghanning pikrige xitay tünügün jawab bergen. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi géng shu'ang, hazir türkiye sh h t ning di'alog ortighi ikenlikini tekitlep, eger türkiye ezaliqqa iltimas qilsa, buni eza döletler bilen oylishidighanliqini bildürgen. Bu xitayning tunji qétim türkiyening ezaliqigha ijabiy inkas qayturushidur.