Istanbulda “Xelq'ara munasiwetler saheside sherqiy türkistan mesilisi” dégen témida yighin ötküzüldi

Istanbul uniwérisitéti türkologiye tetqiqat inistitotining uyushturushi bilen her ayda bir qétim türkiye söhbetliri namda yighin ötküzülüp kéliwatqan bolup, 1 - ayliq yighinida “Xelq'ara munasiwetler saheside sherqiy türkistan mesilisi” dégen témida yighin ötküzüldi. Bu yighinda, sherqiy türksitan we Uyghurlargha alaqidar köp sanda ilmiy tetqiqat we kitab yazghan sherqiy türksitan tarixi toghrisida tetqiqat élip bériwatqan doktor ömer qul ependi söz qildi. Yighin'gha istanbul uniwérisitétining oqutquchi we oqughuchiliri shundaqla istanbulda pa'aliyet qiliwatqan sherqiy türkistan ammiwiy teshkilatlirining mes'ulliri bolup köp sanda kishi qantashti.

Doktor ömer qul ependi yighinda, sherqiy türksitanning tarixi jeryani, sherqiy türksitanda qurulghan musteqil döletler, xitayning 1949 - yildiki ishghaliyiti, sherqiy türkistanning hazirqi weziyiti qatarliq mesililer toghrisida toxtaldi we sherqiy türkistan mesilisining hel bolush yollirini otturigha qoydi.

Doktor ömer qul ependi mundaq dédi:

- Xitayning gherbke chiqish nuqtisi jehette türkiyining qanchilik ehmiyetlik bir yer ikenlikini biz bilmeywatimiz. Sherqiy türksitan mesilisi, sherqiy türksitan dawasi deymiz we sherqiy türkistan mesilisini anglitiwatimiz. Epsuslinarliqi, türkiyining sherqiy türksitan siyasiti yoq, eger türkiye sherqiy türksitan siyasitini belgilep chiqsa, hazirqidin nechche hesse köp tereplime paydini qolgha keltüreleydighanliqigha ishinimen. Tarixi yipek yolining xitay teripidin tiz sür'etlik poyiz yoli bilen yéngidin janlandurush pilani küntertipke keldi, xitay bu pilan üchün 280 milyard dollar meblegh saldi. Buningdin türkiyige 28 milyard dollar berdi. Eger türkiye buningdin 80 milyard dollar telep qilsa idi, xitay qobul qilip buni bergen bolatti. Chünki istratégiye jehettin qaraydighan bolsaq, xitay ya déngiz yolini, yaki qoruqluq yolini qollinishqa mejbur bolidu, xitay yawropagha ötüshi üchün meyli qoruqluq, meyli déngiz yolini tallisun, kafkaz déngizining jenubidin yaki shimalidin ötüp mangidighan birla yol türkiyidur, shuning üchün türkiye xitay üchün bek ehmiyetlik.

Doktor ömer qul, türkiye néme üchün sherqiy türksitan mesilisige köngül bölüshi kérek dégen mezmunda söz qilip mundaq dédi:

- Chünki, u yerde yashawatqanlarmu bizge oxshash insan, biz pelestin mesilisige köngül bölüp jiddiy qarighan bolsaq, oxshashla sherqiy türksitan'gha köngül bölüshimiz we jiddiy qarishimiz kérek. Pelestin mesilisige diniy jehettin qarap jiddiy köngül bölüwatqan bolsaq, sherqiy türksitan xelqimu musulman, ularning mesilisige oxshash diniy jehettin qarap köngül bölüsh kérek. Bashqa bir oxshimaydighan alahidilik bolsa, sherqiy türksitanda yashaydighan xelq biz bilen irqdash. Mesilige insanperwerlik jehettin qaraydighan bolsaqmu u yerge köngül bölüshke mejbur bolimiz, mesilige meyli milliy jehettin qaraydighan bolsaqmu sherqiy türksitan mesilige köngül bölüshke mejbur bolimiz.

Doktor ömer qul sözining axirida, Uyghur mesilisige ige chiqishning bir qanche türlük seweblirini otturigha qoyup mundaq dédi:

- Biz hazir adaletsiz bir dunyada, maddi menpe'et birinchi orunda turidighan bir dunyada yashawatimiz, insanlarning qiblisi pul - mal bolghan bir dunyada yashawatimiz, bashqilar mesililerge menpe'et boyiche qarisa meyli, emma bizning menpe'ettin sirt qarash kérek bolghan meniwi qimmet qarashlirimiz bar, bizning qizil siziqlirimiz bar, birinchisi: eger mesilige insanperwerlik bilen qaraydighan bolsaq, meyli musulman bolsun, meyli musulman bolmisun, insanlargha bir heqsizliq qilinwatqan bolsa, bizning eqidimiz uninggha qarshi turushni telep qilidu.

Ikkinchisi: irqi jehette biz ular bilen bir millet, chünki bizning tariximiz, medeniyitimiz u yerge tutishidu.

Üchünchisi: diniy étiqad boyiche qaraydighan bolsaq, u yerdiki qérindashlirimizmu musulman, eger pütün din'gha étiqad qilidighanlar bir qérindash dep étiqad qilidighan bolsaq, u yerde bir qérindishimizning burni qanighan bolsa, buningda bizning mes'uliyitimiz bar démektur. Mal sétiwalghanda diqqet qilish kérek,“Xitayda ishlen'gen” dep yézilghan malni sétiwalmasliqni tewsiye qilimen. Men shuninggha ishinimenki, xitayning mélini sétiwalghanda u yerdiki bir qérindishimizning béshigha étilghan oqning pulini bergen bolisiz. Oq dégen haman eqlimge shu kéliduki, sherqiy türkistanda ölümge höküm qilin'ghanlarni ijra qilish üchün oqning pulini a'ilisidin alidu, biz shundaq bir échinishliq jughrapiye toghrisida söz qiliwatimiz.

Doktor ömer qul sözining axirida, 20 bilen 50 yil arisida sherqiy türksitanda musteqil bir döletning qurulidighanliqini ipadilep mundaq dédi:

- Men gherb elliridin we b d t din sherqiy türksitan mesilisi toghirisda héchnerse ümid qilmaymen, emma islam hemkarliq teshkilatini sherqiy türksitan mesilisige jawabkar dep qaraymen, chünki xitayning tashqi tijaritining 300 milyard dollargha yéqin qismi islam dunyasi bilen élip bérilidu. Sherqiy türksitanning kelgüsige qarita, türkiye qatarliq islam dunyasidin ümid kütimen, emma bizning u yerde yüz bériwatqanlargha köngül bölüsh, u yerde yüz bériwatqanlarni közitish we bashqilargha anglitishimiz kérek, jama'et pikir peyda qilishimiz, küntertipke keltürüshimiz kérek bolidu. Sherqiy türksitan mesilisi toghrisida jama'et pikri peyda qilalisaq, u yerdiki qérindashlirimizning qiyinchiliqlardin qutulup xatirjem bir hayat kechürüshige töhpe qoshidighanliqigha ishinimen. Men 20 yil bilen 50 yil arisida sherqiy türkistanda musteqil bir döletning qurulidighanliqigha ishinimen. Yalghuz sherqiy türksitan emes, belki xitay bir qanche döletke bölünidighanliqigha ishinimen, buning isharetliri körülüwatidu.