Bishkekte shangxey hemkarliq teshkilati dölet bashliqliri yighini ötküzülmekchi

Qirghizistan taratqulirining xewerlirige qarighanda, 13-séntebir küni qirghizistanning paytexti bishkek shehiride shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning bashchiliri 2014-yilining axirida amérika bashchiliqidiki nato qisimliri afghanistandin chiqip ketkendin kéyinki ottura asiyaning xewpsizlik mesililirini muzakire qilish üchün yighilidiken.

Bu yil 6-ay we 7-aylarda shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning dölet mudapi'e ministirliri hem tashqi ishlar ministirliri ikki qétim qirghizistanda yighilip bu qétimqi bashliqlar yighinining teyyarliq xizmetliri heqqide muzakiriler ilip barghan idi.

Qirghizistan tashqi ishlar ministirliqida ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida mu'awin ministir adilbékuf bu qétimqi yighinda qarilidighan mesililer heqqide toxtilip, énérgiye, su bayliqi xewpsizliki, chégra majiraliri bilen bir qatarda térrorluqqa birlikte qarshi turush qatarliq bir yürüsh kélishimnamilerge qol qoyulidighanliqini bildürdi. Közetküchilerning qarishiche, rusiye bilen xitay ottura asiyadiki énérgiye bayliqliri sahesige eng köp meblegh salghan döletler bolup, xitayning özbékistan, qazaqistan we türkmenistan qatarliq néfit hem tebi'iy gaz bayliqi mol bolghan döletlerge salghan meblighi 70 milyard dollardin ashidiken. Shuning üchün uzunluqi 1700 kilométirdin ashidighan “Ottura asiya-xitay néfit, tebi'iy gaz liniyisi”ning xewpsizliki kelgüsi yillar dawamida xitay eng köngül bölidighan mesililerning biri bolup qalidiken.

2010-Yildin bashlap xitayning ottura asiyaning eng chong soda shérikige aylinishigha egiship, xitay bilen ottura asiya döletliri otturisidiki soda kölimi 2011-yili 40 milyard dollardin ashqan bolsa, 2012-yili 55 milyard dollargha yetken. Netijide 66 milyondin köprek ahale yashaydighan bu rayon xitayning asasliq énérgiye xam eshya bazisigha aylinip qalghan.

Amérika bashchiliqidiki xelq'araliq tinchliqni saqlighuchi küchlerning kéler yilning axirida afghanistandin chékinishige egiship bu dölette meydan'gha kélidighan siyasiy dawalghushlarning tiz sür'ette etraptiki qoshna döletlerge,bolupmu ottura asiya ellirige yéyilishi rusiye bilen xitayni hemmidin bek endishige salidighan mesilige aylinishi mumkin. Rusiye afghanistandin ottura asiya arqiliq tarqiliwatqan zeherlik chékimlikler sodisining ewj ilip kétishidin xewpsirise, xitay ottura asiyada yüz bérishi mumkin bolghan jédel-majiralarning “Sherqi türkistan musteqilchiliri”ning Uyghur ili etrapidiki döletlerde qaytidin janlinip xitayning énérgiye menbelirige tehdit shekillendürüshidin ensireydu.

Analizchilar bu qétimqi dölet bashliqliri yighinida, xitayning barliq chare-amallarni ishqa sélip shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerni Uyghur musteqilchilirini yenimu ilgiriligen halda chekleydighan bir qatar kélishimlerge qol qoyushqa köndürüshi mumkinlikini perez qilishmaqta.

Xewerlerge qarighanda, bu qétimqi yighin'gha iran, mongghuliye, afghanistan dölet bashchiliri shundaqla hindistan we pakistanning bash ministirliri közetküchi süpitide qatnishidiken.