Sh h t ning bishkek yighini nuqtiliq bixeterlik mesilisini muzakire qilidu

Amérika we shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati 2014‏-yili afghanistandiki qisimlirini chékindürüshke bashlaydu. Gherb herbiy küchlirining chékinip chiqishi rayonda bixeterlik jehettiki boshluqni peyda qilip, afghan-pakistan chégrisidiki sherqiy türkistan küchlirini öz ichige alghan chet'el jihadchilirining ottura asiyadiki jumhuriyetler we xitaygha jiddiy riqabet peyda qilish éhtimalliqi mewjut. Shangxey hemkarliq teshkilatining jüme küni échilidighan bishkektiki bashliqlar yighini bixeterlik jehettiki riqabetke qandaq taqabil turush mesilisini nuqtiliq muzakire qilidu.

Xitay axbarat wasitilirining bu heqtiki xewerliride mutessislerning sözini neqil keltürüp, yighinda afghanistan weziyiti nuqtiliq muzakire qilinidighanliqini, ottura asiya we xitay bilen chégridash bu elning bixeterlik weziyiti, amérika qisimlirining chékinip chiqishi bilen yamanliship kétishi mumkinlikini, yighinda yene, eza döletlerning iqtisadi bixeterliki, tor bixeterlikini qoghdash jehettiki köp tereplimilik hemkarliq qatarliq mesililerning muzakire qilinidighanliqini bildürgen.

Qirghizistan bixeterlik jehettiki boshluq eng asan tesir körsitidighan döletlerning biri. Xitay mutexessislirining ilgiri sürüshiche, qirghizistanning muqimliqi we bixeterliki xitayning kontrolluqidiki Uyghur élige tesir körsitidighan muhim mesile. Xitay dölet re'isi shi jinping shangxey guruhining bashliqlar yighini harpisida qirghizistanni ziyaret qilip, prézidént almasbék atambayéf bilen bixeterlik mesilisini muzakire qilghan.

Bezi analichilar, xitayning amérika afghanistandin chékinip chiqqandin kéyinki boshluqni toldurup, özining ottura asiyadiki tesir küchini ilgirilep kéngeytishni, bu arqiliq özining rayondiki meblighini qoghdashni, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini ilgirilep kontrol qilishni közleydighanliqini bildürdi.

Amérikida turushluq xitay weziyet analizchisi jang wéygo ependi mundaq deydu: ottura asiya junggoning arqa hoylisi. Xususen, uningdiki milliy munasiwetler yéqinqi yillardin buyan izchil yamanliship mangdi. Uning bezi siyasetliri yerlik ahalilerning qarshiliqini qozghidi. Halbuki, uning qoghlishidighan diplomatik we herbiy nishani junggoning bu rayondiki tesir küchige kapaletlik qilish. Burun uninggha bundaq purset yoq idi. Hazir amérikining chékinip chiqishi bilen barliqqa kelgen boshluq uning yuqiriqi pilanini emelge ashurushigha purset yaritip berdi. Shunga, uning üchün éytqanda bu özining yuqiriqi pilanini emelge ashuridighan istratégiyilik purset.

Xitay hökümiti sherqiy türkistan islam herikiti küchlirining afghan-pakistan chégrisidiki rayonlarda herbiy telim terbiye éliwatqanliqini bildürüp, Uyghur élide yüz bergen bezi qoralliq toqunushlarni ularning pilanlighanliqini ilgiri sürgen. Ularning qarishiche, afghanistandiki weziyet kontrolsiz qalsa, sherqiy türkistan küchlirining xitaygha jiddiy tehdit peyda qilish éhtimalliqi mewjut. Shunga ular ottura asiyadiki istibdat hökümetlerge yardem qilip ularni tutup tursa, sherqiy türkistan küchlirining arqa sep yolini késip tashliyalaydu.

Biraq jang wéygo ependi, xitayning ottura asiyadiki herikiti uning Uyghur mesilisini basturushqa tayinip hel qilalmighanliqini körsitidu, dédi.

U, uning ottura asiyadiki bu xil herikiti mesilini memliket ichidiki tedbirlerge tayinip hel qilip kételmeydighanliqini körsetti. U yenila chet'elning hemkarliqigha mohtaj boldi. Shunga u özining tepekkur qilish usulini özgertmey turup, basturushqa, mustemlikichilik wasitilirige tayinip milliy mesilini hel qilishqa urunushi muweppeqiyetke érishelmeydu. Bu waqitliq ishqa yarisimu, biraq uzun mezgillik ishqa yarimaydu. Ottura asiyadiki bu döletler amérika bilen yaponiye we jenubiy koréye munasiwitige oxshash junggo bilen ittipaqdashliq munasiwitidiki döletler emes. Ular qisqa mezgillik menpe'etni dep hemkarlishiwatidu, xalas, dep körsetti.

Jang wéygo ependi, xitayning shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler bilen hemkarliship, Uyghurlarni basturuwatqanliqini tenqid qildi. Uning ilgiri sürüshiche, Uyghur mesilisini xitayning siyasiti keltürüp chiqarghan. Shunga xitay hökümiti bu mesilini chet'el bilen til biriktürüp basturush emes, özining siyasitini özgertish arqiliq hel qilishi kérek. Jang wéygo mundaq deydu: eng eqelliysi, sen ularning diniy we medeniyitige hörmet qilishing kérek. Qisqisi ularning eqelliy kishilik hoquqi bar. Kompartiye özi ishinidighan marksizm we uning milletler öz teqdirini özi hel qilish neziriyesinighu qoyup turayli. Biraq, kompartiyening bir partiye istibdatliq xaraktérini özgertmey turup, bu xil ehwalning özgirishi imkansiz.

Amérikining afghanistandin chékinip chiqishigha yene 16 ay qaldi. Uning afghanistanni terk étishi amérikining ottura asiyani terk etkenlikini bildüremdu? shangxey hemkarliq teshkilati xususen, xitay amérikining ottura asiyadin chiqip kétishini izchil arzu qilip kelgen. Biraq bezi analizchilarning ilgiri sürüshiche, amérika afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin barliqqa kélidighan boshluqni xitay we shangxey hemkarliq teshkilatining toldurup kételishi natayin. Uning birlikke kelgen herbiy küchi yoq, eza döletlerning meqset-muddi'asi, menpe'eti perqliq, ular otturisida öz-ara gumanxorluq éghir.

Bezi analizchilar, amérikining istratégiyilik nishani asiya-tinch okyan rayonigha yötkelgenlikini bildürsimu, biraq jang wéygo ependining qarishiche, asiya tinch okyan rayoni bilen ottura asiya bir pütün gewde. Ottura asiya junggoning arqa hoylisi, amérika junggoni asiya-tinch okyan rayonida qamal qilmaqchi bolsa, uning arqa hoylisini tashlap qoymaydu.