Siyasiy analizchi isa'o: xitay sénkaku aral mesiliside rusiyidin ülge élishi mumkin

Yaponiyede neshrdin chiqidighan heptilik siyasiy iqtisad zhurnili “Shukan bunshun” ning 10 - apréldiki sanida ijima isa'oning “ Qirim mesilisi we sénkaku arili” namliq maqalisi élan qilin'ghan. Maqale aptori ijima isa'o sabiq yaponiye bash weziri koyzimigha besh yil katipliq wezipisini ötigen, yaponiyede tonulghan siyasiy analizchi.

Maqalide asasliqi rusiye bilen ukra'ina arisida yüz bergen qirim mesilisi krizisi bilen xitay - yapon otturisida talashta qalghan sénkaku arili mesilisi sélishturulup,“Eger xitay döliti rusiyening bu xil istratégiyesi boyiche sénkaku arilini kelgüside bésiwalsa, yaponiye bunin'gha qandaq tedbir qollinish kérek” dégen mesile üstide siyasiy mulahize élip bérilghan.

Aptor maqaliside, qirim mesilisining nöwette dunya weziyitidiki muhim mesililerdin biri dep qaralghanliqini, tereqqiy qilghan yette döletning rusiyening qirim mesilisidiki herikitige öz naraziliqini, qarshiliqini bildürüsh yüzisidin iqtisadiy jazani yolgha qoyghanliqini bildürüp, yéqinda gollandiyede échilghan tereqqiy qilghan yette dölet yighinida yaponiye bash weziri shinzo abéning élip barghan bir qatar xizmetlirige yuqiri baha bergen, abéning ukra'ina mesiliside yighinda otturigha qoyghan “Yaponiye küchlüklerning küchige tayinip dunyani özgertishige qarshi turidu. Qirim mesilisi xelq'ara jem'iyetning mesilisi shundaqla asiya qit'esining mesilisi dégen sözi yighin ehlining küchlük alqishigha érishkenlikini ilgiri sürgen.

Siyasiy analizchi isa'oning qarishiche, yaponiye bash weziri shinzo abéning yuqiriqi sözliri emeliyette yighinda rusiyege qaritip éytilghan bolsimu, lékin tégi - tektidin éytqanda bu sözler xitay dölitining hazir sénkaku'a ariligha qarita élip bériliwatqan tajawuzchiliq heriketlirige qaritilghan.

Aptor maqaliside, hazir ukra'ina bilen rusiye otturisida yüz bériwatqan qirim mesilisini bezi yaponlarning yaponiye döliti bilen héchqandaq alaqisi yoq dep qarawatqanliqini,emeliyette bolsa bu mesilining siyasiy, iqtisadiy jehetlerde yaponiye bilen chongqur munasiwiti barliqini algha sürgen.

Rusiye igiliwalghan yaponiyining shimaldiki töt aral mesilisini otturigha qoyghan aptor, 1855 - yili yaponiye - rusiye arisida tüzülgen shertnamilerde étirof, urup qatarliq töt aral yaponiyege tewe arallar dep éniq belgilen'genliki, emma 1945 - yilidiki amérika prézidénti ruzwélit, en'gliye bash weziri chérchél we stalin qatarliqlarning qatnishishi bilen ötküzülgen yaltadiki mexpiy yighinda chishima, kuril qatarliq töt aralning rusiyege qoshup bériwétilgenliki, yaponiye arallirining rusiyege tewe qilinishi hazirqi qirim arilining bésiwélinishqa oxshash mesile ikenliki qatarliqlarni tekitlep kélip: “Rusiye térritoriyisidiki yaponiye aralliri mesiliside, eger shinzo abé rusiye prézidénti putindin töt aralni biraqla qayturup bérishni telep qilsa, bu bir az teske toxtaydu, emma 1855 - yili rusiye bilen tüzülgen shertnamilerni asas qilghan halda söhbet élip bérilsa buning yiterlik ünümi bolidu” dep körsetken.

Ziyaritimizni qobul qilghan xitay ishliri musteqil tetqiqatchisi yüki xanim yaponiyining shimalidiki tot aral mesilisi heqqide toxtilip bu arallarning elwette yaponiyege tewe ikenlikini, bu nuqtida söhbet arqiliq ish körüshning zörürlükini, emma yapon siyasetchiliri we diplomatliri chet döletler bilen söhbet ötküzüshke taza mahir bolmighanliqtin bu mesilining hel qilinmaywatqanliqini bildürdi.

“Qirim mesilisidek krizisni kim yaponiyede yüz bermeydu dep éytalaydu? - dep so'al qoyghan aptor maqaliside bash wezir shinzo abéning gollandiyede échilghan yighinda “Qirim mesilisidek mesile yaponiyidimu yüz bérishi we xitay sénkaku aral mesiliside rusiyedin ülge élishi mumkin. Shunga qirim mesiliside rusiyege hergiz yol qoyushqa bolmaydu” dégenlikini eskertip: “ Rusiye qirimni igiliwalghandek, eger xitay azadliq armiyisi sénkaku ariligha hujum qilip uni bésiwalsa, yaponiye özini qoghdash armiyisining xitay bilen urush qilish imkaniyiti bar we shundaqla amérika armiyisimu yardemde bolidu” dep bildürgen.

Maqalide körsitilishiche, nawada xitay resmiy armiyisi bilen emes, belki béliqchilar qiyapitige kiriwalghan eskiri qoshuni bilen aralni igiliwalghan teghdirde, yaponiye özini qoghdash qoshunining yaponiye asasiy qanunida belgilen'gen tinchliq qanunining toqquzinchi maddisigha asasen ulargha herbiy salahiyet bilen hujum qilish hoquqi bolmaydiken, hetta amérika eskerlirimu qarshiliq bildürelmeydiken. Xitay herbiy paraxotliri bilen hujum qilsa yaponiye özini qoghdash qismi urush qilish halitige öteleydiken. Eger xitay bélqichi kémiliridin paydilinip shekli özgergen halda hujum élip barsa yaponiye özini qoghdash armiyisi yuqiriqi qanunda belgilen'gen belgilime boyiche ular bilen urush qilish salahiyitige ige bolalmaydiken, peqetla yaponiye déngiz qoghdash etritige masliship mudapi'e élip baralaydiken, lékin qoral ishlitishke qet'iy bolmaydiken.

Sénkaku arilisi mesiliside özgiche qarashta bolup kéliwatqan tinchliqperwer yapon tetqiqatchiliridin yüki xanim ikki dölet arisidiki bu qiyin bolghan mesilide aldi bilen urush qilishtin awwal her ikki terepning söhbet ötküzüshining muhimliqini, söhbet arqiliq mesilisini hel qilish kéreklikini tekitlidi.

Ijima isa'o, yaponiye tinchliq qanunining toqquzinchi maddisini özgertmigende, yaponiyening özini qoghdashta tolimu qiyin ehwalda qalidighanliqini, shu sewebtin abé hökümiti bu qanun'gha özgertish kirgüzüsh teklipini yaponiye parlaméntida köp qétim otturigha qoyghan bolsimu, emma izchil halda tinchliq terepdari bolghan bashqa partiyidikilerning qarshiliqigha uchrap kelgenlikini bildürgen.

Xitay ishliri tetqiqatchisi yüki xanim yuqirida déyilgen tinchliq qanunining toqquzinchi maddisini özgertish mesilisi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu qanun'gha özgertish kirgüzüshning özi urushqa teyyarliq qilishning bashlinishidur. Buni özgertishni otturigha qoyuwatqanlar asasliqi urushxumar yapon milletchiliri. Bu nahayiti qorqunchluq ehwal.

Siyasiy analizchi isa'o maqalisining axirisida, xitayning tarixta bir nechche qétim salahiyiti yoshurun'ghan eskiriy qoshunlarni béliqchilar qiyapitide yaponiye déngiz tewelikige ewetip yaponiye arallirini bésiwalmaqchi bolghanliqini, shunga yaponiye xitay béliqchilirigha qarshi turushta obdan oylishishi lazimliqini, qirim mesilisining eynen sénkakuda yüz bérish éhtimaliqining yuqiriliqini bildürgen.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.