Qazaqistan we xitay otturisidiki su mesilisi balqash kölini halaketke élip kélishi mumkin

Qazaqistanning ékologiye mutexessisliri yéqinqi on yil ichide memlikette suning yétishmeslik mesilisining peyda bolidighanliqini otturigha qoymaqta. Ular balqash köli, értish deryalirining kélechekte sazliqqa aylinip, qazaqistanning ust-kaménogorsk, pawlodar, qarighanda we shemey sheherliri ahalisining ichimlik süyisiz qalidighanliqini, shuning bilen bir qatarda alitagh muzluqlirining érip, almata shehirini su élip kétish xewpining barliqini bildürgen. Ular mundaq paji'elik hadisining yüz bérish mumkinlikini, xitayning gherbiy shimal rayonini atap éytqanda, Uyghur aptonom rayonini rawajlandurush pilanliri bilen baghlashturmaqta. “Séntir asiya” tor bétide élan qilin'ghan pyétr bologofning “2-Nomurluq aral. Xitay qandaq qilip qazaqistanni chölge aylanduruwatidu” namliq maqalide mana shu mesile etrapida mulahize qilin'ghan. “Bu yérim chöllük yerlerni susiz rawajlandurush mumkin emestur,-dep yazidu u,-he, uni xitaylar uyalmastin ilidin we értishtin tartip almaqta. Merkiziy we sherqiy qazaqistanning hayati biwasite shulargha baghliq boluwatmaqta.”

Chégralar we xelq'ara deryalargha igidarchiliq hoquqi heqqide muzakiriler xitay we qazaqistan otturisida 1998-yildin buyan dawamliship kéliwatqan bolup, peqet 2009-yili qazaqistan xitay bilen bu mesilini tepsiliy muhakime qilish mumkinchilikige ige bolghan. 2011-Yili bolsa ili we értish süyi menbelirini 2014-yilghiche teng paydilinish heqqide kélishim imzalan'ghan iken.

Maqalidiki melumatlargha qarighanda, uzunluqi 4248 kilométir kélidighan értish deryasi hem 1439 kilométir kélidighan ili deryasi xitay yéridin bashlinip, ili qazaqistandiki balqash kölige quyulsa, értish qazaqistan yéride éqip, andin rusiyining ob deryasigha quyulidu. Értish deryasi irtish-qarighanda qanili we memliket paytexti astana shehirini su bilen teminleydu. Omumen értish tört milyon qazaqistanliqni ichimlik süyi bilen teminlise, ili deryasida qapchighay su ambiri orunlashqan hemde ili balqashqa quyulidighan suning 70-80 pirsentini teshkil qilidu.

Maqalide xitay hökümitining 2000-yili gherbiy rayonni, yeni Uyghur élini keng da'iride özleshtürüsh istratégiyisini testiqlighanliqi, rayonning iqtisadiy tereqqiyatining bara-bara ösüwatqanliqi, rayon su bilen yéterlik derijide teminlenmigenliktin, hökümetning bu yönilishte her qandaq charilerni qolliniwatqanliqi tekitlen'gen.

2012-Yilgha qeder Uyghur élide ili deryasidin tarim oymanliqighiche baridighan qanalning téz sür'ette séliniwatqanliqi, qara irtishning Uyghur élidiki néfit merkizi qarimay shehirini su bilen teminleydighanliqi, bu waqitqiche xitayning qara irtish-qarimay we irtish-ürümchi qanallirini salghanliqi, tarim oymanliqida néfit we gazning bay menbeliri tépilghanliqtin, hökümetning bu rayonni su bilen teminleshke kirishiwatqanliqi ilgiri sürülgen.

Maqalide éytilishiche, qazaqistan ikki memliket otturisidiki su toghriliq kélishimlerni yéngilash meqsitide 2007-yili balqashqa quyulidighan suning hejmini köpeytish meqsitide xitaygha ozuq-tülük yetküzüsh heqqide on yilliq imtiyazliq kélishimni teklip qilghan idi, amma xitay buni ret qilghan. Qazaqistanning ékologiye mutexessisliri buning netijiside balqash süyining aziyip, béliq zapisiningmu intayin töwenlep ketkenlikini, ichimlik süyiningmu aziyip kétiwatqanliqini jar salmaqta.

Melumki, xélsinki kélishimi boyiche, chégralar we xelq'ara deryalar hem köllerdin paydilinishta her bir memliket özige bölün'gen su miqdarini ishlitish hoquqigha ige ikenliki hem ékologiye paji'esi yüz bergen teqdirde élinidighan chariler heqqide tepsiliy éytilghan. Amma xitay bu höjjetke qol qoyushtin bash tartmaqta iken. Hazir Uyghur élidiki sana'et quwwetlirining ösüwatqanliqidin értish we ili deryalirigha tashliniwatqan ziyanliq maddilarningmu köpiyip, suning sapasini buzuwatqanliqi ilgiri sürülmekte.

Maqalide birleshken döletler teshkilati yénidiki “Ékosos” yeni iqtisadi we ijtima'iy kéngesh layihisining rehbiri bexitjan bazarbékning bu heqtiki pikri bérilgen bolup, uning texmin qilishiche, értish we ili deryalirining su kölimining aziyishi kélechekte qazaqistanning balqash we zaysan köllirining qurup kétishige, ili alitéghi, jungghar alitéghi we tarbaghatay milliy tebi'et parklirining yoqilishigha, balqash qurup ketken teqdirde, uningdiki minglighan tonna tuzni shamal uchritip, aqiwette alitaghdiki muzlar érip, almata shehirini su tashqini bésish xewpiningmu barliqini eskertken. Shuning üchün deydu u: xitay we qazaqistan otturisidiki su mesilisini hel qilish üchün üchinchi bir memliketni, yeni rusiyini jelp qilish kéreklikini, shundaqla shangxey hemkarliq teshkilati da'irisidimu xitaygha tesir yetküzüsh lazimliqini otturigha qoyghan.