Yaponiyede amérikiliq zhurnalist so'an klipsinning Uyghurlar heqqidiki maqalisi bésildi

20 Adem ölgen, 120 din artuq ademni yarilandurghan bomba partlash weqesi yüz bergen bangkoktiki érawan ibadetxanisining ustidin körünüshi. 2015-Yili 18-awghust, tayland.

Xelq'ara muxbirlarni qoghdash jem'iyitining mes'ulliridin biri, sherqiy jenubiy asiya muxbirlarni qoghdash jem'iyitining bashliqi amérikiliq ataqliq zhurnalist so'an klispinning yaponiye “Heptilik xewerler” zhurnilining 15-séntebirdiki sanida “Bangkoktiki partlashning arqisida eslide kim bar?” namliq chong hejimlik siyasiy analiz maqalisi élan qilindi. So'an maqaliside, 17-awghust bangkokta yüz bergen partlash weqesi heqqide bir qatar mulahizilerni yürgüzüp, bu qétimqi partlashning Uyghurlar bilen héchqandaq alaqisi yoqluqini bayan qilghan.

Amérikiliq zhurnalist so'an maqaliside: “Bu térrorluq weqesi dölet ichidiki öz-ara toqunush, ichki ziddiyet we hoquq talishish kürishidin kélip chiqqan. Tayland mexpiy saqchi da'iriliri alliqachan weqening chet'el bilen shundaqla xelq'ara térrorluq teshkilatlar bilen munasiwetsiz ikenlikini delilligen” deydu.

Aptor, tayland padishahining doxturxanida jiddiy qutquzush ichide turuwatqanliqi sewebidin xan jemeti ichide xanliq talishish kürishining yüz bergenlikini bildürgen. Hazirqi tayland waqitliq hökümiti 7-ayning axirliri hökümet emeldarliridin 72 nepirini jazalighanliqini, buning ichide bir nepiri tayland armiyesidiki yuqiri derijilik emeldar ikenlikini maqalide alahide eskertken.

Maqalide so'an 17-awghust partlitish weqeside ölgenler heqqide toxtilip: “Weqede besh neper xitayning ölüshini xitaygha téximu yéqinlishishning pursiti dep bilgen tayland emeldarliri weqeni Uyghurlargha dönggep xitaygha yaxshichaq bolmaqchi bolghan idi. Biraq xitay tashqi ishlar ministirliqi buni inkar qiliwetti” deydu.

U maqaliside, taylandtiki köpligen siyasetchiler weqening bilen Uyghurlar bilen qilche munasiwitining yoqluqini bildürüwatqan bolsimu, biraq tayland waqitliq hökümitining bu ishni Uyghurlargha artip qoyushi tolimu ejeblinerlik ish deydu.

Yaponiyelik musteqil xitay ishliri tetqiqatchisi yurina bu heqte toxtilip mundaq dédi:

-Bangkoktiki partlashni Uyghurlarning élip barghanliqi heqqide tayland da'iriliri köpligen gumaniy ispatlarni körsitiwatqan bolsimu, emma bularning héchqaysi xelq'ara jem'iyetni qayil qilalmidi. Tekshürüshke elwette xelq'aradin mutexessisler qatnishishi kérek. Undaq bolmaydiken, buni aldirap Uyghurlardin körüshke bolmaydu dep qaraymen.

So'an, bangkoktiki partlashni xan ordisida yüz bériwatqan padishahliq talishish kürishi bilen munasiwetlik dep qarap bu heqte özining bezi bir qarashlirini otturigha qoyup “Birinchi, 17-awghust tayland waqitliq hökümitining bash ministiri prayut hökümet armiyisining yéngidin wezipige teyinlen'gen emeldarlar tizimlikini padishahigha tapshuridighan künning özide partlash yüz berdi. Ikkinchi, 16-awghust tayland shahzadisi anisining tughulghan künini qutluqlap özining padishahliq textige olturush arzusidin bésharet bérip, katta merike ötküzgen idi. Bu merikining daghdughisi etisi bomba partlitish bilen bésiqti. Üchinchi, hazirqi waqitliq yéngi hökümetning bash ministiri prayut tayland shahzadisige qarshi herbiy emeldarlardin biri idi” deydu.

17-Awghust weqesidin kéyin xan ordisini qoghdash 1-atliq polki pat yéqinda yene bangkokta on qétim partlash weqesining sadir bolush éhtimalliqi toghrisida tor bétide uqturush tarqatqan bolup, 18-awghust chawpulaya portida kimdur biri sugha bomba tashlighan, biraq weqede héchkim yarilanmighan.

Maqalide déyilishiche, bangkoktiki partlashtin kéyin tayland shahzadisi gérmaniyege ketken bolup, taylandtiki nopuzluq erbablarning éytishiche, shahzadining bangkoktin tiz ayrilishi uning bixeterlikini qoghdash üchün xan ordisi élip barghan qoghdash tedbiri iken.

Maqalide bildürülüshiche, partlash weqesini saqchi da'iriliri taylandning shimalidiki malay millitidin we ularning “Patani malay milliti inqilabi fronti” teshkilatidin peqetla guman qilmighan. Hetta bu teshkilat yéqinda taylandning sayahet rayonlirida özlirining térrorluq heriket élip baridighanliqini jakarlighan bolsimu, da'iriler bu qétimqi weqede ularni peqetla tilgha almighan.

Maqalide éytilishiche, bangkokta partlash yüz bérip bir qanche kündin kéyin, hazir finlandiyede turuwatqan taylandning sabiq bash ministiri taksin taylandtiki özining qollighuchilirigha bayanat élan qilip, hazirqi tayland waqitliq hökümitige we uning qanunlirigha qarshi chiqishini jakarlighan.

Bangkoktiki weqedin kéyin zhurnalist so'an taylandtiki hazirqi hökümetke qarshi “Qizil maykiliq” lar dep atiliwatqan öktichiler bilen köp qétim söhbetleshkende, ularning hemmisi dégüdek bu partlashni taylandliqlarning özi élip barghanliqini ilgiri sürgen.

So'an bangkoktiki bir qisim kespiy térror tetqiqatchiliri bilen körüshkende, tetqiqatchilar birdek bu xildiki partlashni élip bérish üchün az dégende teyyarliq xizmitige bir yil kétidighanliqini shundaqla bu ishning Uyghur musapirlar taylandtin qayturulushtin ilgirila pilanlan'ghanliqini otturigha qoyghan.

Körüshüshte, taylandtiki térror mutexessisliri partlashning sewebi heqqide özlirining qarashlirini bayan qilip, weqe sadir qilghuchilarning ötken yili 5-ayda armiye hökümetni qolgha alghandin kéyinla bu xildiki térrorluq heriketke teyyarliq qilishqa bashlighanliqini bildürgen.

Térror mutexessisliri sözide partlash bangkok shehirini mukemmel bilidighan, etrapqa qoyulghan bixeterlik apparatliridin özini qachurushni we daldigha élishni pishiq ögen'gen melum kishiler teripidin élip bérilghanliqini éytqan.

Mutexessisler gumandar heqqide toxtilip:“Partlash düshenbe künlükte yüz bergen, adette taylandta bu künlükte,latariye béliti we gül sétish cheklen'gen. Bu gumandarning taylandni obdan bilidighanliqini chüshendüridu. Saqchi da'iriliri gumandarning zireklikige qol qoydi. Taylandta belkim bundaq zérek kishi tolimu az bolushi mumkin. Partlashta ibadetxana ichidiki heykeller chéqilmighan we ibadetxana héchqandaq zeximlenmigen. Buningdin qarighanda gumandarning meqsiti dölet ichini qalaymiqan qilishtur” dégen.

Ular, weqening tayland waqitliq hökümitining bir meydan siyasiy oyuni ikenliki heqqide toxtilip:“Eger hökümet weqeni xelq'araliq térrorluq teshkilatlargha baghlisa, undaqta bu heqte chet'ellerdin uchur toplashqa we tekshürüshke, xelq'aradin adem kélishke toghra kélidu. Shunga ular partlashni tekshürüshke chet'el mutexessislirining qatnishini cheklidi” dégen.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan qanunshunas yamagajo bangkoktiki partlash heqqide toxtilip mundaq dédi: “Tayland waqitliq hökümiti weqeni Uyghurlargha baghlashqa tirishiwatidu. Biraq, buningdiki ispat-deliller yéterlik emes. Hazirqi tayland hökümiti bolsa, mustebit herbiy hakimiyet astidiki hökümet. Bundaq démokratiyedin yiraqlashqan bir hakimiyetning xitay kommunistliri bilen hemkarliship Uyghurlarni qarilash üchün élip bériwatqan siyasiy oyuni bolushi éhtimaliqqa yéqin dep qaraymen.

Yuqiriqi awaz ulinishtin tepsilatini anglang.