“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” хитайниң уйғурларни техиму қаттиқ бастурушқа уруниватқанлиқини агаһландурди

Хәтәр астидики милләтләрни қоғдаш тәшкилати ишлигән пилакат. 2011-Йили 26-июл, мюнхен.

Германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” чаршәнбә күни елан қилған баянатида ши җинпиңниң сөзини тәнқидләп, униң хитай милләтчиликини тәрғиб қилғанлиқи, тибәт, уйғур вә тәйвәнниң келәчикигә алақидар мәсилиләрдә һечқандақ иҗабий пикир оттуриға қоюлмиғанлиқини тәкитлигән.

“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” хитайниң уйғурларни техиму қаттиқ бастурушқа уруниватқанлиқини агаһландурди
Хитай рәиси ши җинпиң хитай хәлқ қурултийиниң мәмликәтлик йиғинида қилған сөзидә уйғур вә тибәтләрни тилға алмиған болсиму, лекин у хитайни парчилашқа қаритилған һәрқандақ һәрикәткә қарши “қанлиқ уруш қилишқа тәйярлиқ қилип қойғанлиқи” ни тәкитләп, “хитай земинидин бир сантиметир йәрниму айрип чиқишқа йол қоюлмайдиғанлиқи” ни билдүргән иди.
Германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” чаршәнбә күни елан қилған баянатида ши җинпиңниң сөзини тәнқидләп, униң хитай милләтчиликини тәрғиб қилғанлиқи, тибәт, уйғур вә тәйвәнниң келәчикигә алақидар мәсилиләрдә һечқандақ иҗабий пикир оттуриға қоюлмиғанлиқини тәкитлигән.
Баянатта агаһландурушичә, ши җинпиң уйғур вә тибәт мәсилисини һәл қилишқа даир бирәр иҗабий пикир оттуриға қоймайла қалмай, бәлки уларниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш тәләплирини бастуридиғанлиқини тәкитлиши кәлгүси 5 йилда уйғур вә тибәтләрниң техиму қаттиқ бастурушқа учрайдиғанлиқидин бишарәт беридикән.
Ши җинпиң бу қетимқи қурултайда дөләт рәисликигә сайлинип йәнә 5 йил һоқуқ тутушқа капаләтлик қилипла қалмай, хитай асаси қануниға өзгәртиш киргүзүп, “мәңгүлүк рәислик” һоқуқида олтурушниң йолини ачқан иди.
“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” ниң рәиси улрих делиус пәйшәнбә күни зияритимизни қобул қилип, өзлириниң ши җинпиңға чоң үмид бағлимиған болсиму, бирақ униң һеч болмиса бу қетимқи қурултайда милләтләр мунасивитини юмшитишқа даир бәзи иҗабий пикирләрни оттуриға қоюшини күткәнлики, лекин униң әксичә хитай милләтчиликини техиму қаттиқ тәкитлигәнликини билдүрди.
Улрих делиус мундақ дәйду: “униң милләтчилик хитаби, уйғур, тибәт, тәйвәнликләр вә һәрқандақ шәкилдики бөлгүнчиликкә қаратқан ениқ агаһландуруши, униң бихәтәрлик селинмисини көпәйтип бастурушни күчәйтидиғанлиқини тәкитлиши бизни һәйран қалдурди. Биз һәқиқәтән рәис ши җинпиңниң пикирини өзгәртишини күтмәйттуқ. Чүнки биз йеқинқи йиллардин бери шәрқий түркистанда мәйданға кәлгән бихәтәрлик кризисини көрдуқ. Бирақ һеч болмиса биз униң бу қетимқи мәмликәтлик хәлқ қурултийида хитайдики охшимиған етник гуруппилар вә милләтләр оттурисида өз ара алақә қанили қуруп, сиясий мурәссә йолини издишигә үмид бағлиған идуқ. Лекин биз униң һәрбий селинмини көпәйтип, бастурушни техиму күчәйтиштәк дәв еқимиға мухалип бир йол тутқанлиқини көрдуқ.”
Хитай һөкүмити бу йил өзиниң йиллиқ һәрбий хам чотини 173 милярд доллар, ички бихәтәрлик хам чотини 190 нәччә милярд долларға чиқарған. Мутәхәссисләрниң илгири сүрүшичә, уйғур аптоном райониниң өткән бир йиллиқ ички бихәтәрлик хам чоти алдинқи йилқидин92 пирсәнт көпәйтилип, 10 милярд доллардин ешип кәткән.
“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” баянатида, “һәр йили аз санлиқ милләт районлиридики бихәтәрлик вә тәқиб күчәйтилип маңған болсиму, бирақ бу тәдбирләрниң бу районларға бихәтәрлик елип келәлмигәнлики” ни тәкитлигән.
Улрих делиус, хитайниң һәрбий вә иқтисади күчигә болған күчлүк тәмәннаси униң йәрлик милләтләр билән диалог қуруп, улар билән сиясий мурәссәгә келишигә тосқунлуқ қиливатқанлиқини билдүрди.
Улрих делиус йәнә мундақ деди: “уларда бизниң һәрбий вә иқтисадимиз күчлүк дәйдиған бир тәмәнна бар. Бу тәмәнна уларда кризисидики бу районларда йәрлик хәлқләр билән һәрқандақ сиясий мурәссә қилишниң зөрүрийити йоқ дегән туйғуни пәйда қилған. Мана бу уларда өз күчидин мәғрурлиништәк бу кибирликни кәлтүрүп чиқарғанлиқини көрүп туруватимиз. Лекин бу уларниң тунҗи қетим өз күчигә ишинип, башқа милләтләрниң тәләплирини ойлишишқа әрзимәйду дегән пикирдә болуши әмәс. Демәк, бу уларниң тарихтин һечқандақ савақ алмиғанлиқини көрситиду,” деди.
Бәзи уйғур паалийәтчиләрниң қаришичә, мәдәнийәт тоқунуши уйғур районидики барлиқ ихтилапларниң түгүнидур. Америка уйғур җәмийитиниң рәиси, вәзийәт анализчиси илшат һәсән әпәндиниң қаришичә, ши җинпиңниң қурултайдики нутуқи бу тоқунушниң техиму күчийидиғанлиқини көрситидикән.
Илшат һәсән мундақ деди: “ши җинпиң һазирқи бу қурултайдики ахирқи нутуқида хитайниң гүллинишини қайта әмәлгә ашуримиз, деди. Намда җуңхуа милләтлирини тилға алди. Лекин униң җуңхуа миллити, дегини хитай мәдәнийити вә хитайларниң арзу-арманлирини гәвдиләндүриду. Бу милләтчилик бизниң вәтинимизгә немә елип келиду дегәндә, бизниң вәтәндики зулум пәсәймәйду. Чүнки хитай, хитай милләтчиликини әмәлгә ашуридикән, униңға ят көрүнгән һәрқандақ бир миллий кимликини йоқитиши керәк. Буни қәдәмму қәдәм тезлитиватиду. Буниңда һечқандақ бир өзгиришниң барлиқини көргили болмайду.”
Хитай һөкүмити 1980‏-йилларда уйғурларға нисбәтән  кәңрәк сиясәт йүргүзгән болсиму, лекин униң миллий сиясити 1990‏-йилларниң ахирлирида өзгиришкә башлап, уйғурларни омумийййүзлүк қаттиқ бастурушқа өткән.
Илшат һәсәнниң қаришичә, хитайниң 1980‏-йиллардики сиясити хәлқара җәмийәтни майил қилиш үчүн қолланған вақитлиқ тактикиси болуп, униң һазирқи сиясити хитайниң ханданлиқ дәврлиридики ят милләтләрни йәкләш яки ассимилиятсийә қилиш әнәнисигә қайтқан икән. Лекин илшат һәсән әпәнди, хитайниң милләтчилики вә униң уйғур, тибәтләргә қаратқан сиясити хәлқара җәмийәтни әндишигә селишқа башлидиғанлиқини әскәртти.
Илшат һәсән йәнә мундақ деди: “хәлқарада һазир хитайниң милләтчиликигә қандақ тақабил туруш, униңға пикир йүргүзүш вә тәтқиқ қилиш, хитайни қандақ қилип буниңдин қайтуруш яки парчилаш, бу һазир ойлиниш дәвригә кәлди. Чүнки хитайниң милләтчилик идеологийәси кеңийип, униң арзуси әмәлгә ешип қалса, бизниң тәқдиримиз әтә-өгүн хитайниң әтрапидики башқа милләтләрниң бешиғиму келиду. Бизниң тәқдиримиз, һазирқи күнимиз дуняни һәйран қалдурди.  Дунядики нурғун милләтләрни әндишигә селишқа башлиди.”
“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” дики улрих делиусниң әскәртишичә, хитай һөкүмити бир тәрәптин милләтләрниң “ инақлиқи” вә “иттипақлиқи” ни тәкитләп, йәнә бир тәрәптин башқа милләтләрниң мәдәнийити, тили, диний вә өрп-адәтлирини чәклишини чүшиништә қийналмақта икән.
У мундақ дәйду: “хитай һөкүмити бу районлардики хәлқләрниң хитай рәһбәрлирини вә уларниң сияситигә немишқа бундақ қаттиқ наразилиқ билдүриду, дегән мәсилигә изчил көз юмуп кәлди. Бу хил бипәрвалиқни улардики мәғрурлуқ кәлтүрүп чиқириватиду. Йәни улар бизниң күчимиз бар, уларниң наразилиқиға баш қатурушниң һечқандақ зөрүрийити йоқ, уларниң қандақ қилишини биз бәлгиләймиз, дәп қараватиду. Бу хил хаһиш хитай рәһбәрлириниң хәлқарада изчил тәкитләп келиватқан инақ җәмийәт қуруш тәшвиқати билән сиғишмайду. Қисқиси, улардики бу тәкәббурлуқ бу районларда техиму көп мәсилиләрни пәйда қилиду.”
“тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” баянатида йәнә ши җинпиңниң хитай хәлқ қурултийидики сөзидә мав зедоң дәврини мәдһийәлигәнликини тәнқидләп, “у мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң йепилиш мурасимидики сөзидә "хитайни пәқәт сотсиялизмла қутқузалайду" дегән болсиму, бирақ у коммунистик партийәниң 50 милйондин артуқ адәмниң өлүшигә җавабкар икәнликини тилға алмиди,” дегән.