Türkiye parlamént ezasi: “Xitay 200 zawut qurmaqchi idi, téxi birsimu yoq”

Türkiye parlaméntidiki eng chong öktichi partiye bolghan jumhuriyet xelq partiyesining parlamént ezasi ömer fethi gürer ependi 17-yanwar küni türkiye parlaméntidiki omumiy yighinda söz qilip, “Xitay buningdin 7 yil burun nighde wilayitimizde 200 zawut quridighanliqini élan qilghan idi, 7 yil ötken bolsimu téxi birmu zawut qurulghini yoq, bu heqte hökümetning jawab bérishini soraymen” dégen.

Türkiyediki eng chon gézitlerdin “Hüriyet géziti” de 17-yanwar küni élan qilin'ghan bu heqtiki xewerde, parlamént ezasi fethi gürer ependining yuqiridiki so'aligha türkiye bilim, sana'et we téxnologiye ministiri faruq özlü ependi jawab bérip mundaq dégen: “2012-Yilidin tartip xitay bilen sana'et jehettin shériklik ornitish heqqide muzakire élip bériwatimiz. 7 Xitay shirkiti bilen muzakire élip bérish netijiside bir xitay shirkiti nighdede shirket qurdi. Nighdede xitay shirketliri zawut qursun dep yer teyyarlap qoyduq, türkiye-xitay karixanichilar jem'iyiti bilen bu heqtiki muzakirimiz dawamlashmaqta”.

Parlamént ezasi ömer fethi gürer ependi, faruq özlü ministirning so'aligha mundaq jawab bergen: “Xitay rehberliri 2011-yilida türkiyege kelgende, 5 yilda 200 zawut qurimiz dégen idi, 2018-yiligha kelduq, birmu zawut qurmidi. U waqitta gézitlerning 1-bétide ‛itay 200 zawut qurmaqchi‚ dégen témida xewer élan qilin'ghan idi, emma hazirghiche héchnéme yoq.”

Türkiye tereqqiy qiliwatqan dölet bolup, türkiyening meblegh we téxnologiyege éhtiyaji bar. Türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwettimu bu eng muhim orunni tutmaqta. Her yili köp sanda xitay rehberliri, xitay shirketlirining mudirliri türkiyege kélip, türkiyege meblegh salidighanliqi, hetta zawut quridighanliqi toghrisida wede bérip ketmekte. Undaqta xitayning türkiyening ottura rayonigha jaylashqan nighde wilayitide 200 zawut qurimiz dep birnimu qurmasliqidiki seweb néme? 5-6 yil ichide 200 zawut qurush mumkinmu? xitay shirketlirining bundaq wede bérishidiki seweb néme? bu xil wediler ikki dölet otturisidiki munasiwetke, Uyghur dewasigha qandaq tesir körsiter?
Enqerediki gazi uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultéti oqutquchisi proféssor doktor memet akif oqur ependi xitayning 200 zawut qurush wedisining ikki seweb tüpeyli bérilgen wede bolushi mumkinlikini bayan qilip mundaq dédi: “Tijaret munasiwitide wediside turmasliqni öz'ara ishenchining kemchil bolushi dep qaraymiz. Bu töwendiki ikki seweb tüpeylidin bolghan bolushi mumkin. Birinchisi, xitay wede bergen waqtida etrapliq oylanmayla bergen bolushi mumkin. Ikkinchisi bolsa, xitay türkiye bilen bolghan munasiwette bashqa bir ishini hel qilish üchün bergen wede bolushimu mumkin”.

Türkiyediki chet'el mebleghlirining 70% yawopa döletliri we amérikidin kirgen. Türkiye tijaritining 60% yene yawropa döletliri we amérika bilen élip bérilmaqta. Doktor memet akif oqur ependi xitay téxnologiyesining erzanliqi, xitay ishlep chiqarghan mallarning erzanliqi tüpeyli türkiyening xitay bilen bolghan munasiwetke ehmiyet béridighanliqini, eger bundaq wediside turmaydighan ehwal köpeyse ikki dölet otturisidiki munasiwetke selbiy tesir körsitidighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bu xil ehwal köpeyse ikki dölet otturisidiki munasiwetke selbiy tesir körsitidu. Chünki türkiyening xitay bilen bolghan munasiwitige ehmiyet bérishidiki seweb xitaydin meblegh tartish. Xitay bilen bolghan tijariy tengpungsizliqni azaytish, eger bu xil quruq wediler köpeyse ikki dölet otturisidiki munasiwetke selbiy tesir körsitidu dep qaraymen”.

Istanbuldiki Uyghur iqtisadshunas abduréshit ependi 2011-yilida xitay 200 zawut quridighan boldi dep xewerlerning chiqqanliqini, hazirghiche birmu zawut qurulmighan bolsa türklerning xitaylargha heddidin ziyade ishinip ketkenlikidin bolghanliqini bayan qildi.

Abduréshit abdulxemit ependi xitay terepning bundaq wediside turmasliqining türklerning xitaylarni shundaqla xitayni chüshinishige paydiliq bolidighanliqini bayan qildi.

Türkiye 17 yildin béri xitay bilen bolghan soda munasiwitini kücheytish siyasiti élip barmaqta. Türkiye xitayning meblegh sélishini we ikki dölet otturisidiki tijariy tengpungsizliqni tüzitishni kütmekte. Abduréshit abdulxemit ependining éytishiche, xitay bolsa quruq wediler bilen türkiyediki sherqiy türkistan teshkilatlirining pa'aliyetlirini tosushqa tirishmaqta. Undaqta türkiye kütken meqsitige yételemdu? abduréshit abdulxemit ependi türkiyening xitaydin kütken meqsitige yételmeydighanliqini bayan qildi.

Izmirdiki ege uniwérsitéti proféssor doktor alimjan inayet ependi xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasitimu qeghez üstide bir xil, emeliyette bashqa bir xil ikenlikini, türkiyege qeghez üstididiki Uyghur siyasitini anglitiwatqanliqini we buning xitayning pisixologiyelik bir alahidiliki ikenlikini bayan qildi.

Türkiye bilen xitay otturisidiki tijaret sommisi 2016-yili 26 milyard dollar bolghan bolup, türkiye xitaygha ikki yérim milyard dollarliq mal satqan, türkiye bolsa xitaydin 24 yérim milyard dollarliq mal import qilghan. Sodidiki bu xil tengpungsizliqmu türkiyediki bir qisim siyasiyonlar, bolupmu soda-sana'et sahesidiki erbablarning izchil tenqidige uchrap kelmekte. Emma, türkiye-xitay aliy rehberlirining uchrishishlirida ikki dölet soda miqdarining téximu yuqiri kötürilidighanliq wediliri bérilmekte. Türkiye xitayning meblegh sélishini kütüwatqan bolsimu, biraq, xitay türkiyege eng köp meblegh salghan 20 dölet ichide yoq iken.