Prézidént erdoghan kichik sheherlerde utti, chong sheherlerde utturup qoydi

Türkiye asasiy qanunigha tüzitish kirgüzüp, hazirqi parlamént tüzümidin prézidéntliq, yeni dölet bashliqi hökümet quridighan tüzümge ötüsh üchün omumiy xelq bélet tashlash, yeni référéndum 4-ayning 16-küni ötküzülgen bolup, buningda prézidéntliq tüzümige ötüshni qollighanlarning nisbiti 51.4% Ni igilidi, 48.6% Kishi parlamént tüzümini dawamlashturushni telep qildi.

Bu qétimliq omumi xelq bélet tashlashqa, yeni ray bérishke 50 milyon etrapida kishi qatnashqan bolup, qollash rayini bergenlerning sani, ret qilghanlargha qarighanda 1 milyon 379 ming artuq bolghan. Istanbul, enqere, izmir we antalya qatarliq chong sheherlerde ret qilish béliti tashlighanlarning sani qobul qilghanlarning sanidin köprek bolghan.

4-Ayning 16-küni kechte béletler sanilip, netije resmiy jakarlan'ghandin kéyin, türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan xelqqe nutuq sözlidi we muxbirlargha bayanat berdi. U, mundaq dédi: “Bügün türkiyede 200 yildin béri munazire qilinip kéliwatqan döletning tüzümi toghrisidiki qanuniy qarar maqullandi. Bu adettiki ish emes, bu döletning tüzümi we dölet apparatining qandaq bolushi toghrisida bérilgen muhim bir qarardur”.

U, nutqining axirida asasiy qanun'gha tüzitish kirgüzüsh üchün élip bérilghan bu ray bérishni qollap quwwetligen siyasiy partiyelerge rehmet éytip mundaq dédi: “Adalet we tereqqiyat partiyesini qollighan qérindashlirimgha rehmet éytimen. Milletchi heriket partiyesini qollighan qérindashlirimgha rehmet éytimen. Büyük birlik partiyesini qollighan qérindashlirimgha rehmet éytimen”.

Emma, mezkur ray bérish axirlashqandin kéyin bezi öktichi siyasiy partiyiler saylam qanunigha xilap ishlarning sadir bolghanliqini bayan qilip, naraziliq bildürdi. Ularning qarishiche, üstige “Qoshulimen” yaki “Qoshulmaymen” ibariliri yézilghan ray béliti bilen konwértning üstige tamgha bésilghan bolushi kérek iken. Bezi yerlerde tamgha yoqluqi bayqalghan bolup, öktichi partiyeler buninggha naraziliq bildürmekte.

Xelq démokratiyesi partiyesining bayanatchisi osman baydémir ependi naraziliq bildürüp mundaq dégen: “Sanduqtin chiqqan biletlerde her xil shek bolmasliqi kérek. Tamgha bésilmighan konwért we tamgha bésilmighan béletler bilen bérilgen ray inawetsizdur. Hazirghiche yüzligen naraziliq iltimasi keldi. 668 Sanduqta shek bar. Tamgha bésilmighan konwért we ray béliti bayqalghan”.

Jumhuriyet xelq partiyesi bayanatchisi bülént tezjan ependi saylam qanuni boyiche, béletlerning ochuq-ashkara sanilishi kérekliki, emma herqaysi wilayetlerdiki saylam meydanliridin kelgen melumatlargha asaslan'ghanda saylamgha hiyle arilashqanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi: “Béletlerni sanash bashlan'ghandin tartip türkiyening her yéridin béletlerning yoshurun sanalghanliqi toghrisida erz keldi. 19 Erzni men silerge körsetmekchimen. Biz bu qanunsizliq heqqidiki erzimizni türkiye saylam komitétigha ewettuq”.

Türkiye jumhuriyiti 1923-yili parlamént tüzümide qurulghan bolup, 1945-yili köp partiyelik tüzümge ötken. Parlamént ezaliri xelq teripidin saylan'ghandin kéyin, parlamént ezaliri dölet re'isini saylaytti. Biraq, bu yil 4-ayning 16-künidiki xelq rayi bilen qobul qilin'ghan asasiy qanundiki özgirishke asasen, prézidént xelq teripidin saylinidu we prézidént herqaysi ministirlarni özi teyinleydu. Parlamént tüzümide dölet ministirliri we ministirlar parlamént ezaliri arisidin bolatti, emma buningdin kéyinki, dölet re'islik, yeni prézidéntliq tüzümde her qaysi ministirlar parlamént ezaliri arisidin emes, belki sirttin tallinilidu.

Asasiy qanun'gha tüzitish teklipi türkiye parlaméntida köp ezasi bar, hazir hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesining teshebbusi bolup, bu qétimqi omumi xelq rayini élish öktichi partiye hésablinidighan milletchi heriket partiyesining qollap quwwetlishi bilen élip bérildi.

Rey bérish künidin burunqi teshwiqat jeryanida bezi siyasiy partiyeler eger türkiye prézidéntliq tüzümige ötse, türkiyening diktatoriliq tüzümge qarap yüzlinidighanliqini ilgiri sürgen, yene bezi siyasiy partiyeler parlamént tüzümining türkiyening tereqqiyatigha tosalghu bolup kéliwatqanliqini bildürüshken idi.

Özgirishke urunush weqesi yüz bergendin kéyin, köp sanda kishi gumanliq dep qarilip qolgha élin'ghan we xizmitidin élip tashlan'ghan idi. Yawropa döletliri türkiye hökümitini insan heqlirini depsende qilghanliq bilen eyiblewatqan bolup, hazir türkiyening yawropa birlikige eza döletler bilen bolghan munasiwiti yiriklishishke bashlighan.

Bezi mutexessisler bu qétimqi omumi xelq ray bérishni kéyinki türkiyening kelgüsi tashqi siyasitide özgirishler yüz bérishi mumkinliki, gherbke qarighanda, xitay we rusiye bilen téximu yéqinlishish mumkinlikini tehlil qilishmaqta. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan türkiye istiratégiyelik chüshenche instituti mutexessisi doktor erkin ekrem ependi eger buningdin kéyin türkiye xitay bilen yéqinliship ketse Uyghur siyasiy dewasigha selbiy tesir körsitidighanliqini ilgiri sürdi.