Istanbulda “Xitay medeniyiti we türkiye-xitay munasiwetliri” dégen témida yighin ötküzüldi

Topkapi sariyidiki “Xas axr” dégen zal eslide osmanli dewride at baqidighan éghil bolup hazir bu éghilda “Xitay xezinisi” dégen namda xitaylarning tarixi eserliri körgezme qilinmaqta. Bu yighin uyushturulghan orun istanbuldiki “Gülxana baghchisi” diki islam bilim we téxnika muzéyigha qarashliq orun iken. Xitaylar körgezme échish üchün orun telep qilghanda türkiye medeniyet we sayahet idarisi teripidin bu orun bérilgen.

“Xas axr” zalida ötküzülgen bu yighinni türkiye medeniyet we sayahet idarisi bilen xitay döletlik medeniyet mirasliri idarisi birlikte uyushturghan. Bu yighin'gha türkiyining oxshimighan uniwérsitétlardiki bir qisim tarixchilar we tetqiqatchilar shundaqla xitaydin kelgen tarix tetqiqatchi xitaylar qatniship söz qildi.

Yighinda aldi bilen topkapi sariyi muzéyining mu'awin mudiri a'ishe erdoghdu xanim “Topkapi sariyidiki xitay chine-qachiliri mejmu'esi” dégen témida söz qildi. Yighin'gha istanbul sheherlik medeniyet we sayahet idarisining mudiri proféssor exmet emri bilgili riyasetchilik qildi. Yighinda yene istanbul mimarsinan güzel sen'et uniwérsitétining oqutquchisi proféssor doktor exmet tash'aghil,“Qedimi dewrdiki türk-xitay munasiwetliri” dégen témida, enqere uniwérsitétining oqutquchisi proféssor doktor melek özyetkin xanim, “Uyghur xelqining höjjetliride xitay medeniyitining Uyghur örp-adetlirige körsetken tesiri” dégen témida, bozuq uniwérsitétining oqutquchisi doktor giray fidan ependi, “Osmanli dewrde türk-xitay munasiwetliri” dégen témida söz qildi.

Yighinning kéyinki bölümide shangxey we shenshidin kelgen arxé'olog we tarixchi jung wéshing, ma jinxong qatarliq töt xitay mutexessis söz qildi.

Yighin axirida proféssor doktor exmet tash'aghil ependi yighinni xulasilidi.

Xitay-türkiye munasiwetliride Uyghurlarning orni qeyerde? türkiye otturigha qoyghan Uyghurlar, xitaylar bilen türkler otturisidiki munasiwette köwrüklük roli oynash teklipini xitaylar qobul qilamdu? Uyghurlarning hazirqi weziyiti qandaq? bu so'allarning jawabigha érishish üchün yighinda söz qilghan proféssor doktor exmet tash'aghil ependi bilen söhbet élip barduq.

Proféssor doktor exmet tash'aghil aldi bilen Uyghurlarning tarixi ehmiyiti toghrisida toxtilip mundaq dédi:
“Uyghurlarning tarixi türklerning intayin muhim bir parchisi, Uyghurlarning ikki muhim tarixi bar biri, mongghulistandiki ötüken Uyghurliri dep atilidighan bozqurt jughrapiyisidiki Uyghurlarning tarixi, yene biri xitayning gherbidiki sherqiy türkistan dep atilidighan rayondiki Uyghurlarning tarixi bek muhim. Eslide ular arimizda köwrükke oxshaydu. Uyghurlar tunji bolup köchmen hayattin yerlishish we sheherlishish hayatqa ötüp, türklerge köpligen medeniyet we örp adet teqdim qildi. Eslide Uyghur tarixi meniwi qimmetke ige bir tarix we türk tarixining eng güzel qismi hésablinidu. Bu yerde Uyghurlarning xitay medeniyitining tesirige uchrighanliqi toghrisida söz qiliniwatidu, men buninggha qoshulmaymen, chünki Uyghurlar öz aldigha qedimi bir medeniyet we örp adetke ige xelq. Uyghurlar, türklerning eng güzel jelp qilarliq tarixini yaratti. Ular medeniyet we örp-adet jehette köpligen nersilerni keship qilghan xelq, buni köprek anglitish kérek. Bügün qaraydighan bolsaq uzun waqittin buyan, qumuldin qeshqergiche, yeken, xoten, cherchen, kucha, aqsu qatarliq pütün sheherlerde Uyghurlar yashimaqta we bu sheherlerde oxshimighan qimmetlik medeniyetlerni omumlashturdi.”

Proféssor doktor exmet tash'aghil ependi, “Xitay-türkiye munasiwetliride Uyghurlarning orni qandaq?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:
“Elwette türkiye bilen xitay munasiwetliride türkiye Uyghurlargha siyasiy jehettin we Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi jehettin qarash kérek. Muhim bolghini Uyghur qérindashlirimiz öz milliy-örp-adetliri boyiche yashishi we kishilik hoquqlirigha érishken halda xatirjem yashishi lazim. Türkiye xitay bilen bolghan munasiwetlerde buni otturigha qoyushi kérek.”

Proféssor doktor exmet tash'aghil ependi, “Uyghurlarning hazirqi weziyitige qandaq qaraysiz?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:
“Men bularni sözlimisemmu u yerde bésim boluwatqanliqi bir heqiqet. Epsuslinarliq bilen Uyghurlarning hazirqi ehwali kishilik hoquq jehettin yaxshi emes.”

Proféssor doktor exmet tash'aghil ependi, “Türkiye otturigha qoyghan Uyghurlar, xitaylar bilen türkler otturisidiki munasiwette köwrüklük roli oynash teklipini xitaylar qobul qilarmu?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:
“Buni qobul qilishi qiyin emma qobul qilishi kérek, Uyghurlarni erkin yashatmaq kérek.”

Proféssor doktor exmet tash'aghil ependi, “Uyghurlar toghrisida bashqa démekchi bolghan sözingiz barmu?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:
“Men Uyghurlarni bek yaxshi körimen, Uyghurlar türklerning eng muhim terkibi qismi. Biz üchün muhim bolghini Uyghur xelqining tereqqiy qilishi, kélechektimu mewjutluqini saqlap dawam qilishi hemmidin muhim. Ular xushal hayatqa érishken haman biz özimizni bextlik hés qilimiz. Shuning üchün Uyghurlar segek bolushi we hayat yashishi kérek.”