Türkiye bilen xitayning “Térrorluq” we “Qanunsiz köchmenler” ge qarshi hemkarliqi d u q ni bi'aram qildi

Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu bilen xitay tashqi ishlar ministiri wang yi qol éliship körüshmekte. 2016-Yili 27-aprél, béyjing.

Türkiye yéqinqi yillardin buyan sherqiy jenubi asiyagha qéchip chiqqan Uyghur musapirlirigha panahliq bérip, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining maxtishigha érishken, emma xitayning qattiq naraziliqini qozghap kelgen idi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghluning charshenbe küni béyjingda qilghan sözi Uyghur teshkilatlirini bi'aram qilghan. Chawush'oghlu xitay bilen térrorluq we qanunsiz köchmenlerge qarshi hemkarliqni kücheytidighanliqini bildürgen idi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu charshenbe küni béyjingda türkiye zéminini baza qilip, xitayning bixeterlikige buzghunchiliq qilidighan pa'aliyetlerge yol qoymaydighanliqini bildürgen.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining qeyt qilishiche, chawush'oghlu yene qanunsiz köchmenler, térrorluq we sh t i h ge qarshi turidighanliqini, xitayning bixeterlikige ehmiyet béridighanliqini tekitligen.

Taylandtiki Uyghur musapirlar mesilisi we xitayning Uyghur rayonidiki diniy siyasiti xitay-türkiye otturisida bir mehel ixtilap peyda qilghan mesililerning biri. Xitay ilgiri türkiyeni musapirlar mesiliside qutratquluq qilish bilen eyibligen idi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining qeyt qilishiche, chawush'oghlu bu sözlerni charshenbe küni xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen körüshkende qilghan. Chawush'oghlu 27 we 28-aprél béyjingda ötküzülgen “Asiyada hemkarliq we öz- ara ishenchini ashurush” namidiki bir xelq'ara yighin'gha qatnishish üchün béyjinggha kelgen idi.

Biz türkiye tashqi ishlar ministirliqigha téléfon qilip, chawush'oghluning sözini delilleshke tirishqan bolsaqmu, emma ular waqtida jawab bermidi. Tashqi ishlar ministirliqining bir axbarat emeldari so'alimizgha téléfonda jawab bermeydighanliqini, so'alimiz bolsa élxet arqiliq ewetishni telep qildi. Biz so'alimizni élxet arqiliq yollighan bolsaqmu, emma hazirgha qeder jawab kelmidi.

D u q bolsa chawush'oghluning sözige nisbeten soghuq qan mu'amile tutti. D u q ning mu'awin re'isi enwer jan, chawush'oghluning sözige aldirap baha bermeydighanliqini bildürüp, mewlut chawush'oghluning “Uyghurlarni közde tutqanliqini oylash bir az tes” deydu.

Enwer jan: “U xewerni heqiqeten qandaq déyildi, uni bir uqushimiz kérek. Uninggha qarimay bir nerse déyishimiz hazirche toghra emes, dep oylaymen. Chünki, türkiye hazirgha qeder bizning yurtdashlirimizni élip kéliwatidu. Shunglashqa hazir tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghluning néme déginini, rast özüm tingshimay turup, uninggha bir nerse déyishim toghra bolmaydu.

Amma méning deydighinim, u gep bilen türkiyening Uyghurlarni qest qilghanliqini oylash bir az tes. Chünki, uning hazirgha qeder élip barghini del buning tetüri.

Biraq enwer jan ependi yene, xitay hökümiti térrorluqni bahane qilip, Uyghurlarni basturup kelgechke, u her qandaq dölet bilen bu sahede hemkarlashsa, “Diqqitimizni qozghaydu” dédi.

Enwer jan mundaq dédi: “Bu d u q üchünla emes, Uyghurlar üchün bi'aram qilidighan mesile. Chünki, xitay hazir eng eqelliy öz heq-hoquqini qoghdash üchün heriket qilghan bir insannimu térrorchi dewatidu. Xitayning neziride hazir Uyghurlarning köpchiliki térrorchi. Hetta bizning d u q ning ichidiki bezi sepdashlirimiz ularning térrorchi, dep élan qilghan tizimlikide bar. Bu insanlar meyli amérikida bolsun, meyli yawropaning gérmaniye, shiwétsariye qatarliq döletliride bolsun, bu yerde siyasiy panahliq telep qilghan, panahliq erzi qobul qilin'ghan, shu döletlerning puqrasi bolghan insanlar.”

Emma türkiyediki “Sherqi türkistan xewerler we tetqiqat merkizi” ning mes'uli hamit köktürk ependi, chawush'oghluning sözi türkiyening Uyghur musapirlar mesilisidiki pozitsiyesi, türkiyediki Uyghur teshkilatlirining pa'aliyitige chong tesir körsetmeydighanliqini ilgiri sürdi. U, “Türkiyediki Uyghur ammiwi teshkilatlirining hoquqi qanunda qoghdilidu” deydu.

Hamit köktürk: “Bu özgirish bolghanliqining béshariti emes. Chünki, türkiye bilen xitay arisida 2000‏-yildin burunla mushundaq mesililer her waqit küntertipke kélip turidu. Türkiyede pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan ammiwi guruhlar türkiyening asasiy qanuni we türkiyening jama'et, ammiwi teshkilatlar qanunigha asasen qurulghan teshkilatlar. Türkiye yawropa ittipaqigha namzat, démokratiye ölchimi nahayiti yuqiri dölet. Shundaq bolghachqa, uning asasiy qanunda bashqilar qandaq pa'aliyet élip bériwatqan bolsa, Uyghurlar bu yerde oxshashla shu heq-hoquqlargha ige” dep körsetti.

Lékin xitay tashqi ishlar ministirliqining qeyt qilishiche, tashqi ishlar ministiri wang yi ikki döletning “Sherqiy türkistan islam herikitini öz ichige alghan térrorluq guruhlargha qarshi birge küresh qilidighanliqi, diniy esebiylikke qarshi turup, qanunsiz köchmenlerni tosidighanliqi” ni ilgiri sürgen. Emma hamit göktürük ependi, xitay bilen türkiyening qanunsiz köchmenler we térrorluq mesilisini perqliq chüshinidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Xitayning térrorluq uqumi bilen türkiyediki térrorluq uqumi ayrim. Özining pikrini qoral küchi bilen, shiddet yoli bilen bashqilargha mejburiy qobul qildurushni térrorluq deymiz. Türkiyediki sherqiy türkistan teshkilatliri qoralliq teshkilatlar emes. Bular qanun bilen qurulghan teshkilat. Ipade erkinliki dégen bir nerse bar. Lékin, xitay özige qarshi her qandaq söz we heriketni térrorluq dep atawatidu. Yeni dunyadiki térrorluq uqumi bilen xitayning térrorluq uqumi bashqa-bashqa, bir-birige oxshimaydu.”

Türkiye 2015‏-yili xitayning Uyghur rayonida roza tutushni chekligenlikige da'ir xewerlerge inkas qayturup, bu xil cheklimining türk hökümitini bi'aram qiliwatqanliqini bildürgen. Türkiyediki ammiwi teshkilatlar xitaygha qarshi keng kölemlik naraziliq namayishi ötküzgen idi. Türkiyening inkasi xitayning qattiq naraziliqini qozghighan idi.

Emma xitay tashqi ishlar ministirliqining xewiridin qarighanda, bu qétim chawush'oghlu “Türkiye barliq zörür tedbirlerni qollinip, térrorluqqa qarshi öz-ara hemkarliqni kücheytidu. Qanunsiz köchmenlerge qarshi küresh qilidu. Sherqiy türkistan islam herikitige qarshi turup, xitayning endishisige ehmiyet béridu. Her qandaq kishining türkiyeni baza qilip, xitayning bixeterlikige buzghunchiliq qilishigha yol qoymaydu” dégen.