Türkiye parlamént re'isi binali yildirimning xitay ziyariti tenqidke uchridi

Türkiye parlamént re'isi binali yildirim xitay bash ministiri li kéchang bilen söhbette. 2018-Yili dékabir, béyjing.

Türkiye parlamént re'isi binali yildirim 12-ayning 3-künidin 6-künigiche xitayni ziyaret qilip xitay emeldarliri bilen uchrashti we seddichin sépili qatarliq tarixi orunlarni sayahet qildi.

Igilinishiche, binali yildirim xitay da'irilirining teklipige bina'en xitayni resmiy ziyaret qilghan bolup, binali yildirim aldi bilen béyjingni ziyaret qilip, xitay bash ministiri li kéchang bilen uchrashqan.

Türkiye parlaméntining resmiy tor bétide 3-dékabir küni élan qilin'ghan xewerde bildürülüshiche, uchrishishning muxbirlargha ochuq bölümide, binali yildirim, türkiye we xitay otturisidiki munasiwetlerning ijabiy jehette ilgirilewatqanliqini bildürgen. U mundaq dégen: “Türkiye-xitay munasiwetliri chongqur bir yiltiz tartqan bolup, asiyaning bir uchida xitay, yene bir uchida türkiye orun alidu. Biz rayonluq we xelq'araliq mesililerde oxshash pikirge ige ikki dölet. Hökümetler otturisidiki munasiwetlerning tereqqiy qilishigha egiship parallél halda parlaméntlar otturisidiki munasiwetlernimu tereqqiy qildurush, uni diplomatiyelik munasiwetler arqiliq téximu tesirlik halgha keltürüshke éhtiyaj barliqini oylaymen. Bu meqsetke uyghun halda her ikki döletning dostluq guruppiliri otturisidiki munasiwetlerning bashlinishi paydiliq bolidu”.

Xitay bash ministiri li kéchang binali yildirimning sözlirige jawaben mundaq dégen: “Türkiye, muhim we tereqqiy qiliwatqan, iqtisadi jehette küchliniwatqan bir dölet. Burundin tartip musteqil we igilik hoquqigha asasen tashqi siyaset yürgüzüp kéliwatidu. Özige xas bir tereqqiy qilish yolini keship qilip kéliwatidu. Xelq'araliq we rayonluq mesililer muhim wezipilerni üstige aldi. Xitay we türkiye oxshash jeryanni béshidin ötküzüwatidu. Ikki döletning siyasiy we iqtisadiy sistémidiki pozitsiyesi oxshap kétidu, biz öz-ara hörmet we payda-menpe'etni asas qilghan bir shekilde hemkarliqni téximu chongqurlashturushqa teyyar. Türkiye terep bilen her sahede, her sewiyede tesirlik munasiwet qurushqa hem teyyar”.

Xewerlerde bildürüshiche, türkiye parlamént re'isi binali yildirim ziyaret jeryanida xitay xelq qurultiyi da'imiy komitéti mudiri li jenshu bilen uchrashqandin kéyin seddichin sépilini ziyaret qilghan we xatire resimge chüshken.

Binali yildirim, xitayning shi'en shehirini ziyaret qilip, xitayning tarixi yadikarliqini ziyaret qilghan. U yene shi'endiki tungganlarning jamesinimu ziyaret qilghan we tunggan musulmanliri bilen xatire resimige chüshken.

Binali yildirimning shi'en ziyariti jeryanida uni shenshi ölkisining xelq qurultiyi da'imiy komitéti mudiri xu ping qarshi alghan. Xitay terep shi'ende binali yildirimni bir top qizlargha tang sulalisi dewridiki kiyimlerni, erlerge tang sulalisining herbiy formilirini kiydürüp hem tang sulalisi bayriqini kötürgüzüp qarshi alghan.

Binali yildirim shi'endiki uchrishishta xitayning türkiye üchün sherqiy asiyadiki chong tijaret shériki ikenlikini, özlirining ikki dölet tijaret hejmini köpeytishni arzu qilidighanliqini bildürdi.

Binali yildirimning xitay ziyariti jeryanida Uyghur mesilisini tilgha almighanliqi ijtima'iy taratqularda munazire qozghidi we u bu mesilide tenqidke uchridi. Bolupmu Uyghur aktiplar bu heqte köp inkas yazdi. Biraq türkiyediki “Xewer türk” gézitining yazghuchisi muherrem sarikaya ependi bin'ali yildirimgha hemrah bolup xitayni ziyaret qilghan bolup, u 12-ayning 5-küni “Xewer türk” gézitide élan qilin'ghan maqaliside, binali yildirimning xitay ziyariti jeryanida Uyghur mesilisini küntertipke keltürgenlikini yazdi. Uning maqalisining Uyghurlargha munasiwetlik qismida: türkiye parlamént re'isi binali yildirimning xitay ziyaritide hem xitay xelq qurultiyi da'imiy komitéti re'isi li jenshu bilen élip barghan uchrishishta we xitay bash ministiri li kéchang bilen élip barghan uchrishishta Uyghur mesilisini biwasite échip otturigha qoyghanliqini jezimleshtüridighanliqi” ni yazghan.

Lékin, bu heqte türkiyening bashqa héch qandaq metbu'atlirida xewer yaki maqale élan qilinmidi. Türkiye parlaméntining resmiy tor bétidimu bu heqte héch qandaq uchur yézilmighan.

“Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyening parlamént ezasi pexridin yoqush ependi 12-ayning 6-küni türkiye parlaméntida 5 minut söz qilip, Uyghur mesilisini otturigha qoyup we türkiye hökümitining Uyghurlargha ige chiqmighanliqini tenqid qilip, türkiye jumhur re'isi erdoghanni Uyghurlar üstidin yürgüzülüwatqan bésimgha qarshi awazini chiqirishqa chaqiriq qildi. U yene binali yildirimning xitay ziyariti jeryanida Uyghur mesilisini otturigha qoymighanliqini tenqid qildi we “Sherqiy türkistanda Uyghur qérindashlirimizdin qan éqiwatsa, binali yildirim xitayda sayahet qilip oynap yürdi” dep eyiblidi.

Binali yildirimning xitay ziyariti ikki dölet otturisida qandaq özgirishler élip kélidu. Bu ziyaretning Uyghur mesilisige munasiwiti bar dep qarashqa bolamdu?

Gherb elliri Uyghur mesilisi toghrisida xitaygha naraziliq bildürüwatqan we metbu'atlarda keng xewer we maqaliler tarqiliwatqan peytte, néme üchün türkiye hazirghiche Uyghur mesiliside süküt qilish yolini tallaydu? türkiye-xitay ikki dölet otturisida Uyghur mesilisining otturigha qoyulushi hazirqi ehwalda qandaq tesir peyda qilalaydu? buni jaza lagérlirini taqashqa türtkilik rol oynaydu dep qarashqa bolamdu? türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi doktor erkin ekrem binali yildirimning xitay ziyariti we Uyghur mesilisining türkiye-xitay munasiwitidiki orni we bashqa bir qatar mesililer heqqide pikir-bayan qildi.