Türkiyede Uyghurlar qandaq aldinip qéliwatidu?

2006-Yili türkiyediki Uyghurlarning aldamchilarning damigha chüshkenliki heqqide xewerler tarqalghan idi. 2017-Yili noyabirda bir jüp yashan'ghan er-ayalning yighlap turup qilghan shikayiti ijtima'iy taratqularda tarqaldi. Éytilishiche, hej qilish üchün yolgha chiqqan bu ikkiylen 2017-yili aprélda bashqa bir türküm Uyghurlargha oxshash istanbulda erebistan'gha wiza élish yolida aldan'ghan. Bu mesilini yip uchi qilip tekshürginimizde türkiyede yashawatqan Uyghurlar arisida aldan'ghanlarning, hetta qoymichilarning qolida qaqsenem bolup ketkenlerning az emesliki bayqaldi.

Türkiyediki Uyghurlar qandaq aldiniwatidu? aldinish sewebliri néme? aldan'ghanlar heqqini qandaq qoghdiyalaydu? aldamchiliqtin saqlinish üchün qandaq qilish kérek, dégen so'allar heqqide her sahediki Uyghurlar bilen söhbet élip barduq. 

Yigirme yildin artuq waqittin béri türkiyede yashawatqan ölima, “Ewlad guruppisi” ning qurghuchisi, istanbul uniwérsitétining dokturanti atawulla fakirulla ependi türkiyede yüz bergen aldamchiliqlarning türliri heqqide toxtaldi. Uningche, türkiyede hejge yollash aldamchiliqi, süriyege hijret we jihadqa chaqirish aldamchiliqi, Uyghur élidin bitko'inda pul yötkesh aldamchiliqi we Uyghur exlaqigha zit bolghan éghizgha alghusiz aldamchiliq türliri mewjut iken.

Istanbulning Uyghurlar köprek olturaqlashqan zeytinburnu rayonida yashaydighan Uyghur ziyaliysi abdul'eziz beshtoghraq ependi özi uchratqan aldamchiliqlar heqqide toxtilip ötti. Uning közitishiche, türkiyede Uyghurlar öy élish, iqamet béjirish, pasport élish, wiza béjirish, chégradin qanunsiz chiqish, türk prawisi élish, saqchi qiyapetlik kishilerdin qorqush qatarliq seweblerdin aldan'ghanlar köprek iken. Bir qisim yerlik türkler Uyghurlarni biwasite aldisa bir qisim Uyghurlar terjimanliq qilip aldamchiliqqa shérik bolghan ehwallar körülgen.

Uyghurlarning türkiyede aldinish sewebliri heqqide “Uyghuryar fondi” ning istanbuldiki wekili batur qaraxanli ependi öz qarashlirini bayan qildi. Uning qarishiche, bir qisim Uyghurlar xitayning mustebit tüzümi shara'itida shekillendürgen hemme ishni qa'ide bilen emes, pul bilen béjirish xahishi, toxtamlashmasliq sewenliki, hökümettin qorqush psixikisi, qanunni bilishke intilmesliki, aldinishtin burun héch kimge meslihet salmay, tégi-tektini sürüshtürmey, ashkariliqtin qorqushi we Uyghurlargha ishenmeslik keypiyati ularni aldinishqa élip barmaqta iken.

Atawulla ependining qarishiche, Uyghur jama'iti we teshkilatlar bundaq aldamchiliqlargha süküt qilmasliqi, jiddiy tedbir qollinishqa ötüshi kérek iken. Közetküchiler aldamchilarning soraqsiz qélishi, türkiyediki dawa ishlirining sozulup kétishi, ziyanlan'ghuchilarning ziyade qorqunchaqliqi we aldamchilardin tamayini üzelmesliki seweblik aldan'ghanlardin heqqini qoghdiyalighanlar sanaqliq iken.

Ziyaritimiz jeryanida biz bilen uchrashqan, emma awazi we ismini bérishni xalimighan ziyanlan'ghuchilar aldamchilarni türkiyediki saqchi organliri, hökümet da'iriliri we qara qollar arisida tesiri bar dep qaraydiken.

Türkiyediki közetküchilerning bayan qilishiche, Uyghurlar ichidiki aldamchilar köpinche tébabet we diniy ton'gha urunuwalghan kishiler bolup öyidin dora, aghzidin allahni kem qilmaydiken. Tunji qétim pash qilin'ghan aldamchiliq délosi 2006-yili yüz bergen bolup enwerjan doxtur isimlik bir téwip saxtipezlik jinayiti bilen qolgha élin'ghan we türkiyediki dangliq qanallar we gézitlerde sazayi qilin'ghan. 2016-Yili 192 Uyghurni diniy ton'gha oruniwalghanlar aldap ketken. Bu 192 Uyghur saxta qirghizistan pasporti bilen ömri hej qilishqa méngish yolida istanbul atatürk ayrodromida tutulup qalghan. Uyghurlarning jénini qutquzushi kérek bolghan tébabet bilen rohini qutquzidighan étiqadning aldamchilarning desmayisige aylinip qélishi türkiyediki Uyghurlarni bi'aram qilmaqta iken.