Mustafa destichi: “Xitay bilen bolghan munasiwitimiz Uyghur mesilisini küntertipke keltürüshimizge tosalghu bolmasliqi kérek”

Muxbirimiz erkin
2018.06.13
turkiye-xitay-mustafa-destichi-we-yu-hongyang.jpg Türkiye büyük birlik partiyesi re'isi mustafa destichi xitay elchisi yü xongyang bilen bille
RFA/Erkin Tarim

Uyghur diyarida atalmish “Terbiyelesh merkizi” nami astida asasliqi Uyghurlarni we melum sanda qazaq hem bashqilarni lagérlargha yighip, méngisini yuyush siyasiti élip bériliwatqan bügünki künlerde türkiyede dölet re'islik saylimi bilen parlamént ezaliri saylimining teshwiqat xizmetliri tügey dep qaldi. Undaqta 6-ayning 24-kün élip bérilidighan mezkur saylamda utup chiqqan siyasiy partiye we parlamént ezaliri Uyghur mesilisige qandaq qaraydu? ular hakimiyet béshigha kelgen yaki parlaméntte orun alghan teqdirde Uyghur mesilisige qarita qandaq bir siyaset élip barar? dégen'ge oxshash so'allargha jawab tépish üchün bu qétimqi saylamgha “Jumhur ittipaqi” nami astida hazirqi hökümet bilen ittipaqliq qurup saylamgha qatnishidighan büyük birlik partiyesining re'isi mustafa destichi ependi bilen söhbet élip barduq.

“Hörmetlik mustafa destichi ependi saylam yéqinliship qaldi, Uyghurlarning nöwettiki weziyiti bekla éghir. Partiyengiz parlaméntqa kirse bu heqte némilerni qilmaqchisiz?” dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi: “Sherqiy türkistandiki we bashqa dunyaning her qaysi jayliridiki qérindashlirimiz, dindashlirimiz bésim astida héytqa kiriwatidu. Bu weziyet könglimizni intayin yérim qilmaqta. Men aldi bilen ularning bu derdini ortaqlashmaqchimen”.
“Uyghurlarning weziyiti hazir intayin éghir, partiyengiz ulargha ige chiqamdu?” dégen so'alimizgha mustafa destichi ependi mundaq jawab berdi: “Biz büyük birlik partiyesi bolush süpitimiz bilen qurulghandin tartip sherqiy türkistan dewasini qollap kéliwatimiz. Qandaq shert-shara'itte bolsaq bolayli, meyli saylinip parlaméntta wezipe alayli, meyli hökümet qurush hoquqini qolgha keltüreyli-keltürmeyli sherqiy türkistan dewasini qollashni dawamlashturimiz. Saylamda utup parlaméntqa kirsek, bu mesile toghrisida awazimizni téximu bek chiqirimiz.”

“Köp sandiki türkiye xelqi burundin tartip Uyghur dewasigha, Uyghurlarning dini, milliy mesililirige alahide köngül bölüp kelmekte, Uyghurlar ötken yilidin tartip atalmish ‛terbiyelesh merkizi‚ nami astidiki yighiwélish lagérlirida tutup turulmaqta. Hetta türkiyediki Uyghurlarning Uyghur diyaridiki Uyghurlar bilen bolghan alaqisimu üzüwétildi. Buninggha nisbeten hazirghiche türkiyediki siyasiy partiyeler we hökümet xitaygha qarshi naraziliq bildürmidi. Buning sewebi néme?” dégen so'alimizgha büyük birlik partiyesi re'isi mustafa destichi ependi mundaq jawab berdi: “Siyasiy partiyelerning bu toghriliq pozitsiye bildürmesliki toghra emes. Türkiyediki barliq partiyelerning, bolupmu ongchi partiyelerning sherqiy türkistan dewasigha ige chiqishi kéreklikini tekitlimekchimen. Buningghimu biz bashlamchiliq qilimiz”.

“Siz parlamént ezasi bolup saylansingiz türkiye parlaméntida Uyghurlar üchün némilerni qilmaqchisiz?” dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “Biz bu mesilini etrapliq halda parlaméntta otturigha qoyimiz. Türkiye parlaméntining küntertipige qoyushqa tirishimiz. Sherqiy türkistan mesilisi türkiye parlaméntining kün tertipige qoyulsa, xitaygha qarita we dunya jama'etchilikige qarita téximu tesirlik bolidu dep oylaymen. Bular emilleshse Uyghurlargha bolghan bésimmu aziyidu. Bizning eng axirqi meqsitimiz xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan bésim siyasitini yoq qilip, Uyghurlarning öz milliy kimlikini qoghdap qalghan halda yashishini emelge ashurushtin ibaret”.

“Büyük birlik partiyesi bu qétimqi saylamgha hazirqi hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesi bilen shérik qatnashmaqchi. Uyghurlarning weziyiti shundaq éghir turuqluq hökümet hazirghiche néme üchün xitaygha qarita naraziliq bildürmidi?” dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi: “Hökümetning bu heqte jimjit turuwélishi, xitay bilen bolghan munasiwettin tüpeylidin bolsa kérek dep oylaymen. Xitay bilen bolghan munasiwitimiz Uyghur mesilisini küntertipke élip kélishimizge tosalghu bolmasliqi kérek. Eksiche eger xitay döliti bilen yaxshi munasiwitimiz bolsa, xitaymu bizning teleplirimizge ri'aye qilishi kérek. Türkiye hökümiti, xitay hökümitige Uyghur mesiliside choqum pozitsiye bildürüshi kérek. Uyghurlargha élip bériwatqan bésimini toxtatmisa téximu küchlük naraziliq bildürüshimiz, xitay mallirigha qarshi tedbir élishimiz kérek. Chünki, xitay bilen bolghan tijaritimizde nahayiti zor tengpungsizliq bar. Ikki dölet otturisidiki tijarette biz ziyan tartiwatimiz”.

“Büyük birlik partiyesining re'isi mustafa destichi ependi bilen élip barghan ziyaritimizning axirida rozi héyti munasiwiti bilen Uyghurlargha néme démekchisiz?” dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Men aldi bilen Uyghurlarning héytini mubarekleymen. Xudayim buyrusa musteqil, erkin héyt ötküzidighan künlerni körüshini ümid qilimen. Sherqiy türkistandin échinishliq xewerler kélishke dawamlishiwatidu. Biz büyük birlik partiyesi bolush süpitimiz bilen sherqiy türkistanliqlar erkinlikke érishkiche ularni qollaymiz, türkiyede ularning awazi, yölenchüki bolimiz”.

6-Ayning 24-künidiki türkiye parlamént saylimigha 8 partiye qatnishidighan bolup, büyük birlik partiyesimu mezkur partiyelerdin biridur. Mezkur partiye qurulghandin tartip, Uyghur mesilisige alahide köngül bölüp kelmekte. Mezkur partiyening re'isi mustafa destechi ependi dep ötkendek u parlaméntqa kirgen teqdirde Uyghur mesilisini türkiye parlaméntining kün tertipige élip kélermu? enqerediki istratégiyelik chüshenchiler instituti mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bu partiye kichik partiye bolghachqa Uyghur mesilisini parlaméntning küntertipige kirgüzelmisimu, otturigha qoyalaydighanliqini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi, büyük birlik partiyesining qurghuchi re'isi merhum muhsin yaziji'oghluning xitayning qattiq bésimigha qarimay 1998-yili dunya Uyghur yashliri qurultiyigha qatnashqili kelgen Uyghur wekillerni türkiye parlaméntida qobul qilghanliqini, Uyghurlarning pa'aliyetlirini yéqindin qollighanliqini bayan qildi.

Türkiyediki bezi siyasiy partiyeler Uyghur mesilisidin uzaq tursa yene beziliri köngül bölidu. Dunya Uyghur qurultiyi ichki ishlar komitéti mudiri hamut köktürk ependi, büyük birlik partiyesining burundin tartip Uyghur mesilisige izchil halda köngül bölüp kéliwatqan siyasiy partiye ikenlikini tekitlidi.

Uyghur siyasiy analizchilirining éytishiche, ilgiri türkiyede ötküzülgen parlamént saylam pa'aliyetliridimu bir qisim partiyelerning parlamént ezaliri namzatliri özlirining partiyelirining hökümet qursa yaki parlaméntta muhim orun tutsa Uyghurlargha köngül bölidighanliqlirini éytishqan idi. Uyghurlar weziyitige köngül bölüsh we Uyghurlarni qollash xitabliri hazirqi adalet tereqqiyat partiyesi, milletchi heriket partiyesi rehberliri we bezi parlamént ezalirining aghzidinmu köplep chiqqan bolsimu, emma hazirqidek Uyghurlar eng éghir weziyetke duch kelgende ular jim turuwaldi. Milletchilik pikridikiler we bashqa bir qisim kishiler hökümetning hem prézidént rejep tayyip erdoghanni her waqit pelestin'ge, süriyeliklerge köngül bölüp, Uyghurlarni untup qaldi déyishmekte. Eger rejep tayyip erdoghan yene prézidéntliqqa saylansa we türkiye prézidéntliq sistémidiki döletke aylansa, parlaméntning roli qanchilik bolushi mumkin? bu mesililerde doktor erkin ekrem öz perezlirini otturigha qoydi.

Büyük birlik partiyesi 1993-yili qurulghan bolup, milletchilik iddiyesini terghib qilidu. 1993-Yilidin bügün'giche ikki qétim türkiye parlaméntida orun'gha ige idi. Gerche ilgiri parlaméntta igiligen orni az bolsimu, emma aktipliq bilen köp qétim Uyghur mesilisini parlaméntta otturigha qoyghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.