Fahrettin yoqush “Jaza lagérliri mesilisi” de türkiye hökümitining sükütte turuwélishini tenqid qildi

Türkiyening herqaysi jayliridiki ammiwi teshkilatlar, uniwérsitétlar her xil pa'aliyetlerni uyushturup Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitini anglitiwatqan bügünki künde, türkiyediki “Iyi” (yaxshi) partiyesining parlamént ezasi fahrettin yoqush ependimu türkiye parlaméntida muxbirlargha bayanat bérish yighini chaqirip, Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesiliside türkiyening sükütte turuwélishini eyiblesh bilen birlikte, türkiye hökümitini türkiyediki Uyghur musapirlargha yardem bérishqa chaqirdi.

“Iyi” partiyesining parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi 14-dékabir küni türkiye parlaméntida muxbirlargha bergen metbu'at bayanatida mundaq dédi: “Hörmetlik muxbirlar melum bolghinidek bu hepte düshenbe küni, yeni 10-dékabir küni dunya insan heqliri küni idi. Xitay insan heq-hoquqliri depsendichiliki eng éghir döletlerdin biri hésablinidu. Hemmimizge melum bolghinidek xitay türkiy millettin yüz minglighan kishilerni ‛terbiyelesh merkizi‚ namidiki yerlerge solap, assimilyatsiye qilishqa tirishiwatidu. Buninggha sükütte turuwalghan hökümetni oyghitish üchün türkiye parlaméntida nutuq sözligen idim. Xitayning sherqiy türkistandiki türkiy xelqlerge élip bériliwatqan insan qélipidin chiqqan siyasitini silerge yene bir qétim anglatmaqchimen”.

Parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi bayanatida xitayning Uyghurlargha qarita “Irqiy qirghinchiliq” élip bériwatqanliqini, türkiye hökümitining sükütte turmasliqi kéreklikini bayan qilip mundaq dédi: “Hazir 3 milyondin artuq Uyghur we qazaq türkliri, xitay ‛terbiyelesh kursi‚ dep atiwalghan jaza lagérlirida ingrimaqta. Mezkur lagérlarda her kün onlighan adem shéhit bolmaqta. Bu lagérlargha birleshken döletler teshkilati közetküchiliri, insan heq we hoquqliri teshkilati mes'ulliri we axbarat xadimlirining kirishi cheklen'gen. Xitay Uyghur, qazaq we qirghiz qérindashlirimizni ‛idiyeside chataq bar‚ dep jazalimaqta. Xitay hökümiti xitay millitidin bolmighan Uyghur we qazaq qérindashlirimizgha térrorchi mu'amilisi qilmaqta”.

U, bayanatida 2018-yili insan heqlirini közitish teshkilatining “Lagérlar” toghrisida teyyarlighan doklatida xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan insan qélipidin chiqqan mu'amilisini tepsiliy otturigha qoyghanliqini bayan qilghandin kéyin, türkiye hökümitige bolghan telepliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Birinchi, sherqiy türkistandin kelgen panahliq tiligüchiler xitaygha qayturulmisun. Ikkinchi, panahlan'ghuchilargha iqamet bérilsun. Üchinchi, qisqa muddetlik iqamet bérilgen sherqiy türkistanliqlargha uzun muddetlik iqamet bérilsun. Tötinchi, panahlan'ghuchi balilargha oqush pursiti yaritip bérilsun. Beshinchi, xitaydin kelgen panahlan'ghuchilar hergiz xitaygha qayturup bérilmisun, chünki qayturulghanlar insanliq qélipidin chiqqan bésim yéri bolghan ‛jaza lagérliri‚ gha ewetilidu”.

Türkiye hökümitining bayanatigha asaslan'ghanda hazir türkiyede 3 milyon 475 ming etrapida süriyelik bar bolup, ular xalighan waqtida türkiyege kélip-kételeydiken. Uyghurlar bolsa türkiye chégrasidin kirishte zor qiyinchiliqlargha duchar bolmaqta. Igilishimizche istanbul ayrodromida tutup turuluwatqan malaysiyadin kelgen 11 Uyghur téxi qoyup bérilmigen. Fahrettin yoqush ependi bu heqte türkiye dölet re'isi bilen türkiye hökümitini eyiblep mundaq dédi: “Hemmimizge melum bolghinidek süriyelik köchmenler dölitimizge xalighanche kirip chiqiwatqan, barliq heq we hoquqliri bérilgen bügünki künde iran bilen sherqiy türkistandin kelgen qérindashlirimizgha hazirqi hökümitimizning bulargha élip bériwatqan insanliq qélipidin chiqqan ayrimichiliq siyasitini, néme sewebtin bolushidin qet'iynezer qobul qilishqa bolmaydu. Bu yerde ‛iyi‚ partiyesige wakaliten shuni démekchimenki, dunyaning her qaysi jayliridin kelgen qérindashlirimiz türkiyedin panahliq tilep olturaqlishish hoquqigha ige. Panahliq tiligüchi qérindashlirimizgha heq-hoquqini bermigen hökümitimiz bilen dawamliq küresh qilimiz”.

Parlamént ezasi fahrettin yoqushning muxbirlargha bayanat bérish yighinini türkiye dölet téléwiziyesi bolghan “TRT 3” qanilidin neq meydandin tarqitildi. Bayanat axirlashqandin kéyin bir muxbirning: “Siz türkiye hökümitini tenqid qildingiz, bu heqte türkiye konkrét némilerni qilalaydu?” dégen so'aligha u, mundaq jawab berdi:

“Türkiye xelq'ara munasiwette insan heq we hoquqliri jehettin Uyghur mesilisini otturigha qoysa bolidu. 15 Döletning xitaydiki elchixanisi xitaygha bu toghriliq xet yézip sorawatqan tursa, birleshken döletler teshkilati ‛jaza lagérlirini‚ taqiwet dewatqan tursa, türkiye hökümiti buninggha süküt qilip turmasliqi kérek. Türkiye bu heqte küch chiqirishi kérek”.

Fahrettin yoqush ependi metbu'at bayanatida türkiye parlaménti insan hoquqliri komitétigha Uyghur rayonigha bérip tekshürüsh élip bérishi heqqide iltimas sun'ghanliqini bayan qilip mundaq dédi:

“Men insan hoquqliri komitétining ezasi men. Men insan hoquqliri komitétigha, Uyghur rayonidiki insan heqliri depsendichiliki toghrisida tekshürüsh üchün hey'et ewetilsun dep iltimas sundum, shundaqla men türkiye-xitay dostluq guruppisi ezasimen. Men sherqiy türkistandiki qérindashlirimning heq we hoquqini qoghdash üchün bu komitétqa eza boldum. Sherqiy türkistan mesiliside türkiye qilalaydighan nurghun ish bar. Dunyadiki nurghun döletler bashqa döletlerdiki qérindashlirining heq we hoquqini qoghdawatidu, biz némishqa qoghdimayli?. Süriyelikler xalighanche kélip-kétiwatidu. Süriyeliklerning bundaq bir heq we hoquqi yoq. Emma dölet re'isimiz bu ish mushundaq bolidu dewatidu. Séning dölitingge panahliq tiligen irandin kelgen türklerni, Uyghurlarni ayrodromdin kirgüzmeysen, dunyada bundaq bir ish yoq. Panahliq tiligen kishilerge türkiye hökümiti oxshash mu'amile qilishi kérek”.

Türkiye parlaméntida 4 partiyening parlamént ezaliri bar bolup, hakimiyet béshida turuwatqan adalet we tereqqiyat partiyesidin bashqa partiyeler “Lagér mesilisini” eyiblidi we türk hökümitini xitaygha inkas qayturushqa chaqirdi. Biraq hökümet öktichi partiyelerning eyiblishige qarimay, hazirghiche xitaygha inkas qayturmidi.

“Iyi” partiyesining parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi 4-dékabir küni türkiye parlaméntidiki omumiy yighinda sözlep, “Jaza lagérliri” mesiliside sükütte turuwalghan türkiye dölet re'isi rejep tayyip erdoghan bilen türkiye hökümitini qattiq eyibligen idi.