Түркийәниң мәтбуат вә телевизийә қаналлирида уйғур мәсилиси җанланмақта

“қанал 26” йәрлик телевизийә қанилида уйғур мәсилиси тоғрисида өткүзүлгән программида профессор нәдим унал сөздә. 2019-Йили, феврал. Түркийә.

“қанал 24” йәрлик телевизийә қанилида уйғур мәсилиси тоғрисида өткүзүлгән программида тәтқиқатчи абдуллаһ чифтчи әпәндим сөздә. 2019-Йили, феврал. Түркийә.

“йеңи шәпәқ” гезитидә елан қилинған “шәрқи түркистан ялғуз әмәс” намлиқ мақалә. 2019-Йили, 11-феврал. Түркийә.

Йеқиндин буян түркийә хәлқи йиғин, намайиш вә көргәзмә ечиш дегәндәк һәр хил паалийәтләрни уюштуруп, хитайниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан ассимилятсийә сияситигә вә җаза лагерлириға қарши авазини аңлатмақта.

Түркийә ташқи ишлар министирлиқиниң баянатидин кейин түркийәдә уйғурларни қоллаш паалийәтлири техиму җанланмақта. Түрк мәтбуатлирида уйғурлар тоғрисида арқа-арқидин мақалиләр елан қилинмақта. Телевизийә программилиридиму уйғур мәсилиси оттуриға қоюлмақта.

Түркийәниң “йеңи шәпәқ”, “йеңи чағ”, “йеңи акт” вә “қарар” қатарлиқ гезитлиридә уйғурлар тоғрисида арқа-арқидин мақалиләр елан қилинмақта. 

“қанал 24” телевизийәсидә уйғурлар тоғрисида тарқитилған программида сөз қилған анализчи абдуллаһ чефтчи әпәнди хитайға маһил бир қисим түрк мухбирлар арқилиқ тарқитилған уйғурлар тоғрисидики хәвәрләргә ишәнмәслик керәкликини билдүрди. У йәнә хитай һөкүмитиниң бәзи түрк мухбирларни уйғур райониға тәклип қилип апирип түркийәдә уйғурлар һәққидә ялған хәвәр тарқитиватқанлиқини, хитай тәрәпниң түркийәдики бундақ йошурун паалийәтлиригә чәклимә қоюш керәкликини илгири сүрди. У йәнә хитайниң уйғурларни җаза лагерларға қамишиниң асаслиқ сәвәбиниң “йеңи йипәк йоли пилани” билән мунасивәтлик икәнликини, буниң үчүн хитайниң уйғурларни контрол астиға елип, җаза лагерлириға қамаватқанлиқини тәкитлиди. 

У мундақ деди: “хитай шәрқий түркистанни тинчитмай туруп, ‛бир йол бир бәлвағ‚ пиланини ишқа ашуралиши мумкин әмәс. Шәрқий түркистан йәр асти вә йәр үсти байлиқлири мол бир җай. Хитайниң енергийә еһтияҗиниң көп қисми шәрқий түркистандин келиду. Шуниң үчүн хитай шәрқий түркистанлиқларни ‛террорчи‚ дәп қарилап, уларни һәр җәһәттин бастуруп йоқитишни җиддийләштүрүватиду. Йәрлик уйғурларни йоқ қилишни көзләватиду. Кичик балиларни йиғивелип, меңә ююш оператсийәси елип бериватиду. Хитай районда уйғур түрклирини йоқ қилиш вә районниң чеграсини қаттиқ қамал қилишни мәқсәт қиливатиду.”

У йәнә абдуреһим һейт мәсилисидә хитайниң оюн ойнаватқанлиқини, болупму бу мәсилидә түркийәгә қурған тузақлириниң ақмиғанлиқини тилға алди.

Анализчи абдуллаһ чефитчи әпәнди хитайниң “бир бәлвағ бир йол” пиланида истанбул 3-көврүкиниң муһим рол ойнайдиғанлиқини алаһидә тәкитлиди. У әгәр түркийә хитайниң бу пиланиға йол бәрмисә хитайниң явропаға созулған қоруқлуқ йоли ечиш пиланиниң қийин әһвалда қалидиғанлиқини билдүрди. 

Абдуллаһ чефтчи бу һәқтә йәнә мундақ деди: “әгәр хитай ‛бир бәлвағ бир йол‚ пиланини әмәлгә ашурмақчи болидикән, алди билән шәрқий түркистан мәсилисини һәл қилиши керәк. Әгәр түркийә бу җәһәттә чиң турса хитай шәрқий түркистан мәсилисини һәл қилиш мәҗбурийитидә қалиду. Чүнки хитайниң ‛бир йол бир бәлвағ‚ пилани хитай үчүн бәк муһим, әгәр бу пилан әмәлгә ашмайдиған болса, хитайниң бу пилан үчүн салған ғайәт зор мәблиғи вә дәсмайиси бикар кетиду.”

“йеңи чағ” гезитиниң 17-феврал күнидики санида әхмәт биҗан әрҗиласун тәрипидин йезилған “тарихтин бүгүнгичә уйғурлар” дегән темида бир мақалә елан қилинған болуп, мақалида уйғурларниң тарихта әң көп мәдәнийәт яратқан қәдимий түрк миллити икәнлики баян қилинған. 

Мақалида йәнә уйғурларниң миллий мәдәнийәтлири вә тарихта қурған дөләтлири тоғрисида мунулар баян қилиниду: “бүгүн уйғур дәп тонулған түркләрниң көпинчиси қәдимки уйғурларниң әвладлири болуш билән бирликтә қәшқәрни мәркәз қилған қараханийларниңму әвладлири һесаблиниду. Түркий тилиниң тунҗи селиштурма луғити болған ‛диван луғәт түрк‚ ниң муәллипи мәһмуд кашғәри шәрқий түркистанлиқ иди. Түркләрниң һакимийәт дәстури болған ‛қутадғу билик‚ ниму йүсүп хас һаҗип 1070-йили қәшқәрдә язған иди. Түркләрниң мусулман болушиға түрткә болған султан сутуқ буғраханниң дөлитиниң пайтәхтиму қәшқәр иди.”

Әхмәт биҗан әрҗиласун әпәнди мақалисиниң ахирида уйғурларниң һазирқи әһвали вә җаза лагерлири мәсилиси тоғрисида тохтилип, мундақ дәп язиду: “тарихтики ашу мәдәнийәтлик уйғурларниң әвлади болған бүгүнки уйғурларниң нәччә милйони һазир ‛қайта тәрбийиләш мәркизи‚ намидики үсти очуқ түрмиләргә қамалди. Зиялийлири тәқиб нишаниға айланди. Хитайлар тәрипидин дөләт дәриҗилик сәнәткар дәп унван берилгән абдуреһим һейтму түрмидә йетиватиду. Хитайлар тәрипидин елан қилинған абдуреһим һейитниң син көрүнүшидә униң машина адәмгә айландурулғанлиқи көрүнүп туриду.”

Язғучи әхмәт биҗан әрҗиласун мақалисиниң ахирида түркийәни уйғурларға игә чиқишқа чақириқ қилип мундақ дәп язған: “дуня үчүнму чоң бир тәһдит болған хитай һазир уйғур түрклиригә зулум қиливатиду. Түркийәни башқуруватқанларниң түрк икәнликини әслитишниң замани кәлди. Шәрқий түркистандикиләр бизниң қериндашлиримиздур.”

“йеңи шәпәқ” гезитиниң 21-феврал күнидики санида ибраһим қарагүлниң түркистанниң “шәрқ чеграсини қоғдаш” намлиқ бир мақалиси елан қилинди. Бу мақалида асаслиқи уйғур дияриниң афғанистан вә оттура асия билән тутушидиған чегралирида “бүйүк оюн” ларниң мәйданға келидиғанлиқини илгири сүргән.

“қанал-26” намлиқ йәрлик телевизийә қанилиниң “тарихтин бүгүнгичә уйғур түрклири вә шәрқий түркистан” намлиқ программиға қатнашқан “түрк оҗақлири” тәшкилати әскишәһәр шөбисиниң рәиси, профессор нәдим үнал әпәнди уйғурларниң тарихи, мәдәнийити вә һазирқи әһвали тоғрисида пикир баян қилди. 

Профессор нәдим үнал әпәнди мәзкур программида уйғурларға ярдәм бериш тоғрисида түркийә хәлқигә вә һөкүмитигә чақириқ қилип мундақ деди: “уйғурларниң һәқ һоқуқлирини қолға кәлтүрүш үчүн түркийә хитайға бесим қилишни техиму күчәйтиши керәк. Уйғурларниң инсандәк яшаш һоқуқиға игә болуши үчүн түркийә қолдин келидиған барлиқ имканийәтләрни ишқа селиши керәк. Түркийәдики уйғурларни түркийә пуқралиқиға елиши керәк.”

Түркийәниң “дирилиш почтиси” гезитиниң 20-феврал күнидики санида “шәрқий түркистан мустәқиллиқ күриши” дегән темида бир зиярәт хатириси елан қилинди. Бу зиярәт хатирисидә уйғур зиялийси, доктор варис чакан зиярәт қилинип, уйғурларниң тарихта бир қанчә қетим дөләт қурған хәлқ икәнлики, бүгүнки күндә йәнә мустәқиллиқ үчүн күрәшлирини давам қиливатқанлиқи баян қилинған. 

Доктор варис чакан мундақ дегән: “йеқинқи йиллардин буян хитайниң шәрқий түркистандики мусулманларға йүргүзүватқан зулум вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири әмәлийәттә дунядики зор бир империалист вә җаһангир күч болуш арзуси билән оттуриға чиқиватқан хитайниң йеңи йипәк йоли өткилидики бихәтәрлик әндишиси билән мунасивәтлик дәп қараймән.” 

Түркийәниң мәтбуат вә телевизийә қаналлирида уйғур мәсилисиниң җанлинишниң сәвәблири тоғрисида зияритимизни қобул қилған әнқәрәдики уйғур журналист миркамил қәшқәрли өзиниң пикир-қарашлирини баян қилди.