Türkiye tashqi ishlar ministiri birleshken döletler teshkilatining yighinida Uyghurlar heqqide alahide toxtaldi

25-Féwral küni shiwétsariyening jenwe shehiride dawamlashqan birleshken döletler teshkilati insan heqliri kéngishining 40-nöwetlik yighinida türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghluning Uyghur diyaridiki Uyghurlar we bashqa musulman az sanliq milletlerning ehwali heqqide qilghan sözi dunya jama'etchiliki arisida alahide tesir qozghidi. Türkiye hökümitining körsetken bu jasariti nechche yilliq süküttin kéyin, qisqighine ikki hepte ichide ikkinchi qétim keng Uyghur jama'etchiliki we Uyghur insan heqliri qollighuchilirini xushal qildi.

Mewlut chawush'oghlu in'gliz tilida sözligen nutqining bash qismida, türkiyening dunya insan heqliri sehniside oynawatqan alahide roli, her xil térrorluq heriketlirige qarshi élip bériwatqan netijilik küreshliri, süriye köchmenlirige körsitiwatqan insaniy yardemliri üstide toxtaldi. Chawush'oghlu sözining dawamida türkiye alahide köngül bölüwatqan xelq'araliq mesililer ichide pelestin xelqi duch kéliwatqan chékidin ashqan zulumlar, birmadiki musulmanlarning béshigha kelgen külpetler, Uyghur diyaridiki Uyghur we bashqa musulmanlarning qiyinchiliqliri, atalmish “Qayta terbiyelesh merkezliri”, taghliq qarabaghdiki ezeri türkliri uchrawatqan yolsizliq we axirida yawropaning türkiye siyasitidiki heqsizliqlarni ötkür ibariler bilen bayan qildi.

Chawush'oghlu sözini axirlashturup bir sa'etmu ötmestin türkiye we yawropadiki asasliq intérnét tor betliride orun alghan bayanatning 58 sékuntluq qismidiki Uyghur diyari heqqidiki jümliler türkiye we yawropadiki tonulghan axbarat tor betliride eng yéngi xewer süpitide tarqaldi. Hetta xewerlerning hemmiside dégüdek türkiye tashqi ishlar ministirining Uyghurlarni tilgha alghanliqi mawzu süpitide bérildi.

“Xitaygha kelsek” dégen alahide urghu bilen sözini dawamlashturghan chawush'oghlu, xitayning Uyghur rayonidiki Uyghur we bashqa musulman az sanliq milletlerge qaratqan insan heqlirige dexli yetküzüsh qilmishliri heqqidiki melumatlarning kishini endishige salidighanliqini bayan qilip mundaq dédi:

“Birleshken döletler teshkilatining irqiy ayrimichiliqlarni tügitish komitétining tekshürüsh netijiliri we yene bir qatar melumatlarda orun alghan shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qaritilghan insan heqlirige dexli-terz yetküzüsh qilmishliri heqqidiki doklatlar kishini endishige salidu.

Xitayning térrorluqqa qarshi turush hoquqi barliqini bilimiz. Emma térrorchilar bilen bigunah insanlarni bir-biridin perqlendürüshi kérek dep qaraymiz.

Tekitleymenki, ‛bir xitay siyasitini‚ qollaymiz. Shu sewebtin biz xitay we xitay da'irilirige ilham bérish bilen bir waqitta yene ulardin diniy erkinlikni öz ichige alghan omumiy insan heqlirining hörmet qilinishini, shundaqla Uyghur we bashqa musulman az sanliq milletlerning medeniyet kimliklirining qoghdilishini telep qilimiz”.

Roytérs agéntliqining tor bétide élan qilin'ghan, nöwettiki yighin heqqidiki xewerde, yighin meydanidin orun alghan insan heqliri kéngishining 47 neper ezasi ichide peqet en'gliye wekili chawush'oghlining sözini ashkara qollighanliqi bayan qilin'ghan. Yene bir eza-xitay bolsa, chawush'oghlining sözlirige qarita derhal ipade bildürmigen.

Ötken jüme küni roytérs agéntliqi öz tor bétide bir qisim aktip insan heqliri pa'aliyetchilirining sözlirini neqil keltürüp, xitayning, bügünki yighinda Uyghur diyarida yolgha qoyuwatqan Uyghur musulmanlirini türkümlep jaza lagérlirigha mehkum qilish qilmishi sewebidin jawabkarliqqa tartilishining aldini élishqa urunuwatqanliqini bayan qilghan idi. Biz bu bayanning tepsilatini bilish meqsitide dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependini ziyaret qilduq.

Dolqun eysa ependi, türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlining bundaq muhim bir yighinda Uyghurlarning qiyinchiliqini otturigha qoyghanliqidin söyün'genlikini we türkiyening buningdin kéyin bu sahede téximu muhim xizmetlerni üstige alidighanliqigha bolghan ishenchini tekitlep, bashqa islam döletliriningmu türkiyening yétekchilikide özlirining diniy we insaniy wezipilirini ada qilishini ümid qilidighanliqini éytti. U mundaq dédi: “Bu, musulman döletliri üchün yéngi bir jasaret bergüchi we bashqa musulman döletlirinimu heriketlendüridighan, xelqimizning uzundin béri türkiyedin kütüwatqan bir ümidige bérilgen ötkenki bayanattin kéyinki ikkinchi bir teselli we shundaqla mes'uliyet. Bu, biz dunyadiki mezlumlargha ige chiqimiz dégen bir döletning bu mes'uliyetni orunlighanliqining netijisi”.

Dolqun eysa xitay da'irilirining ötken heptidin béri, jenwediki yighin jeryanida dunya Uyghur qurultiyining pa'aliyetlirige tosqunluq qilish meqsitide bir qisim pa'aliyetlerni élip bériwatqanliqinimu eskertip ötti.

Roytérs agéntliqining deslepki xewiridin melum bolushiche, jenwediki xitay wekilliri birleshken teshkilatigha yazghan bir xétide, dalay lama we dolqun eysa qatarliq 15 neper insan heqliri pa'aliyetchisini yighin'gha qatnashturmasliqni telep qilghan. Emma xitayning bu telipi birleshken döletler teshkilati teripidin ret qilin'ghan.

Biz bu yighinda türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlining Uyghur insan heqliri témisini tilgha élishi we buning Uyghur-türkiye munasiwitidiki ehmiyiti heqqide türk Uyghur munasiwetlirige ezeldin köngül bölüp kéliwatqan, gérmaniye bayroyet uniwérsitéti islamshunasliq fakultétining proféssor, doktor pa'ula shrodér xanim bilen söhbet élip barduq.

U sözide, türkiyening uzun bir süküt qilish waqtini bashtin kechürüp, kéyinki ikki hepte ichide arqa-arqidin ikki qétim Uyghurlargha bolghan yéqinliqi we qollishini ipade qilghanliqini, kéchikken, emma Uyghurlar ümidini héch yoqatmighan bir ilgirilesh dep qaraydighanliqini éytti.

U yene, türkiyening burunqi süküt dewridiki iqtisadi we bashqa seweblerdin öz qérindashliri bolghan Uyghurlarning béshigha kelgen zulumlarni körmeslikke sélishtek azabliq bir dewrge xatime bergenlikidin tolimu söyün'genlikini éytip mundaq dédi: “Méningche, türkiye hökümiti perqliq qiziqishliri arisida aylinip yürüwatidu. Ichki siyaset jehette, türkiye hökümitining Uyghurlargha ige chiqishi shek shübhisiz muhim. Bu erdoghanning diniy, milliy alahidilikler alahide gewdilinip turidighan nöwettiki hoquq qurulmisidimu muhim orun tutidu. Milliy (bashliqni?) asrashqa köngül bölüsh, türk xelqide ezeldin bar insanperwerlik éngini oyghitishqa paydiliq”.

Doktor pa'ula shrodér xanim sözini dawamlashturup yene mundaq dédi: “Tashqi siyaset jehette, oxshimighan waqitlarda perqliq istratégiyeler yolgha qoyup kéliwatqan we özini bashqa musulman döletlirining hammisi dep qaraydighan türkiyening zulum astidiki bir musulman milletni qollighanliqini körsitishi, türkiyening bu döletler arisidiki ijabiy tesir küchini östüridu. Türkiyening Uyghurlargha ige chiqishi uzundin béri kütülüwatqan bir ish idi. Türkiyening diniy we milliy qérindishigha xitayning qiliwatqan zulumlirigha shunche uzun waqit köz yumushi, iqtisadiy jehette chong bir qiyinchiliqqa duch kelgen bu döletning qaysi derijide xitaygha béqindi bolup qalghanliqini körsitidu. Yeni, süküt waqtining uzunluqi, uning xitaygha béqindiliqigha ong tanasip bolghan. Qandaq bolushidin qet'iynezer, türkiye axiri türk xelqige we musulmanlargha alahide signal yetküzidighan yene bir qartini oynashni qarar qildi. Biz bu pidakarliq herikitining dawamini körüshke teqezza bolmaqtimiz”.