Xitayning Uyghur mesilisini bahane qilip afghanistan'gha kirish qestide boluwatqanliqi ilgiri sürülmekte

Undaqta xitayning afghanistan istratégiyisi ghelibe qilalamdu? buning arqisigha yene némiler yoshurun'ghan bolushi mumkin? bu heqte xitay we gherb mutexessislirining qarashliri perqliq.

Xitayning ottura asiya mutexessisliri xitayning afghanistan'gha kirish sewebliri we talibanlarning küchiyishni xalimaydighanliqini Uyghur mesilisi bilen baghlap chüshendürüshke tirishti.

Gherb mutexessisliri bolsa, xitayning Uyghur rayonining muqimliqidin endishe qilishidin bashqa afghanistanda, ghayet zor iqtisadiy menpe'eti we rayon xaraktérlik istratégiye menpe'eti barliqini otturigha qoyush bilen birge, xitay hökümitining Uyghur mesilisi tüpeylidin talibanlarning küchiyishni xalimasliqi bahane, dep qarimaqta.

Mushu ayning 26 küni birleshme agéntliqining xewiride, xitayning ottura asiya mutexessisi wangliyen xitayning talibanlarning qayta tirilishini xalimaydighanliqidiki sewebni Uyghur musteqilliq herikiti bilen baghlap chüshendürüshke tirishqan bolup u mundaq dégen:
“Afghanistanning muqimliqi shinjangning bixeterliki üchün intayin muhim. Uyghur islam partizanliri afghanistan, pakistan chégrasida talibanlardin herbiy telim-terbiye alghan. Shunga, béyjing talibanlarning herqandaq bir ghelibisining Uyghur musteqilchilirigha yol échip bérishidin ensireydu”.

Biz kanada kalton uniwérsitétidiki yawropa we asiya tetqiqatchisi doktor robért katlér bilen bu heqte söhbet élip barduq. U, wangning sözini analiz qilip, wangning bu sözining xitayning talibanlar bilen yaman bolushidin dérek bermeydighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: xitay siyasiy we iqtisadiy menpe'et jehette dunyadiki herqandaq bir guruppa we siyasiy küch bilen munasiwet qurushtin bash tartmaydu. Waqti kelse eger xitayning éhtiyaji tughulsa talibanlar afghanistanda küchlinip qalsa, ular bilenmu kélishim tüzüshi mumkin. Uning üstige afghanistanning muqimliqi xitayning Uyghurlarni kontrol qilishida muhim bolsimu, emma proféssor wangning dégenliri bilen emeliyet otturisida bir baghlinish yoq.

Biz yene Uyghur siyasiy mutexessis doktor erkin ekrem bilen bu toghrisida söhbet ötküzduq. U, xitayning Uyghurlarning musteqilliq heriketlirini basturush üchün we shundaqla afghanistan'gha kirishtiki siyasiy istratégiye we iqtisadiy menpe'etliri üchün Uyghur mesilisini wasite qiliwatqanliqini bildürdi.

Kabuldiki afghan istratégiye izdinish institutining bashliqi dawid méridi'an birleshme agéntliqning shu kündiki oxshash xewiride qilghan sözide éniq qilip xitay hökümitining talibanlarning qayta küchiyishni xalimaydighanliqini bildürgen.

Doktor erkin ekrem buninggha qarita xitayning hazir afghanistan weziyitide kimning küchiyip kimning kücheymeslikige arilishalmaydighanliqini, yeni xitayning afghanistandiki her xil küchler bilen bolghan munasiwetlerni qandaq tengsheydighanliqidin söz échishning baldur ikenlikini, chünki buning afghanistanda kelgüside qandaq bir weziyet meydan'gha kélidighanliqi teripidin belgilinidighanliqini otturigha qoydi.

Metbu'at xewerlirige qarighanda, xitay afghanistanda bir milyard dollarliq échilmighan bayliqlargha köz tikiwatqan bolup, xitay afghanistandin mis we kömür shundaqla atom yasashta ishlitilidighan litiyni xitaygha toshush üchün aldirimaqta.

Doktor robért, xitayning iqtisadiy menpe'etining afghanistan'gha munasiwetlik menpe'etliri ichide eng muhim orunda turidighanliqini tekitlep mundaq dédi: xitay talibanlarning arisigha bérip qalghan birnechche Uyghurni bahane qilip, pütün Uyghur qarshiliq körsetküchlirini “Térrorist” qilip körsitip Uyghurlarni basturushqa tiriship keldi. Shunga proféssor wangliyenning dégenliri asasiy seweb emes. Xitayning közi hemmidin bekrek afghanistanning bayliqida.

Chünki xitay üchün afghanistandiki talibanlar arisidin tépilghan Uyghurlarla emes belki pasportsiz ish yaki erkinlik izdep bashqa herqandaq qoshna döletke bérip qalghan herqandaq bir Uyghur “Térrorchi” hésablinip jazaliniwatidu.
Xitay hökümiti kabul hökümiti bilen, shimaliy atlantik ehde teshkilati qoshunliri chiqip ketkendin kéyinki afghanistandiki tinchliqqa kapaletlik qilish kélishimni tüzgen bolup, kabul hökümitige 300 neper saqchi terbiyilep bermekchi bolghan.

Doktor erkin ekrem xitay gerche afghanistandin alidighan köp miqdardiki iqtisadiy menpe'et we bashqa siyasiy istratégiye menpe'etlirige qiziqiwatqan we bu menpe'etlirini kapaletke ige qilish üchün kabul hökümitige yéqinliq munasiwiti ornitiwatqan bolsimu, emeliyette xitayning afghanistan'gha kirelishining ünchila asan bolmaydighanliqini bildürdi.