“21-Esirde islam dunyasigha istratégiyelik nezer” namliq xelq'ara yighinning qararigha Uyghur mesilisimu kirgüzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2017.05.15
islam-dunyasigha-istrategiyelik-nezer-beshir-atalay.jpg Türkiye sabiq ichki ishlar ministiri beshir atalay “21-Esirde islam dunyasigha istratégiyilik nezer” namliq xelq'ara yighinning échilish murasimida söz qilmaqta. 2017-Yili may, türkiye.
RFA/Erkin Tarim

Türkiyening sherqiy rayonigha jaylashqan wan shehiridiki “Yüzinchi yil uniwérsitéti” ning sahibxaniliqida “21-Esirde islam dunyasigha istratégiyilik nezer” témisida yighin ötküzüldi. Bu ilmiy muhakime yighinigha ezerbeyjan, misir, iraq, hindistan, süriye, ispaniye we ottura asiya türkiy jumhuriyetliri qatarliq 24 dölettin 49, türkiyedin 59 ilmiy xadim bolup, jem'iy 108 kishi ishtirak qildi we ilmiy doklatini sundi.

Mezkur yighinda islam dunyasidiki siyasiy özgirishler, hazirqi weziyet, duchar boluwatqan mesililer, insan heq we hoquqliri depsendichiliki hem bu mesililerni hel qilish yolliri qatarliq témilarda doklatlar oqup ötüldi shundaqla bu heqte muzakiriler élip bérildi. 10-Maydin 14-may künigiche dawamlashqan yighinning échilish murasimida sabiq ichki ishlar ministiri beshir atalay, wan walisi we yighinni uyushturghan proféssor doktor hüseyin qaradagh ependiler sözligen sözliride islam dunyasining eng qiyin künlerni béshidin ötküzüwatqan bügünki künde türkiyening sherqidiki chégra rayonliridin biri bolghan wanda islam dunyasining mesililiri toghrisida muzakire élip bérilishining zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitleshti.

“21-Esirde islam dunyasigha istratégiyelik nezer” témisidiki yighinda istanbulda pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan weqpi bash katipi. Istanbul uniwérsitéti oqutquchisi doktor ömer qul ependi “Sherqiy türkistan mesilisi we uni hel qilish yolliri” témisida doklat berdi. U doklatida mesililerni hel qilish yolliri toghrisidiki öz teklip-pikirlirini otturigha qoydi.

Yighin axirida ortaq teklip qarari maqullandi. Yighinning xulase qararigha Uyghurlar toghrisida bir madda kirgüzüldi. Uningda mundaq déyilgen: “Medeniyet we diniy étiqad erkinliki her millet we shexsning eqelliy heqqidur. Sherqiy türkistanning qedimiy xelqi bolghan Uyghurlarmu diniy étiqad we bashqa erkinliklerdin behrimen bolushi kérek”.

Yighinni uyushturghan wan yüzinchi yil uniwérsitéti mu'awin mudiri proféssor doktor hüseyin qaradagh ependi ilmiy muhakime yighini toghrisida melumat bérip mundaq dédi:“Islam dunyasi bügün tarixtiki eng qiyin qarangghuluq dewrini béshidin ötküzüwatidu. Bulargha biz guwahchi boluwatimiz. Bizning bu yighinni chaqirishimizdiki meqset islam dunyasining mesililirini otturigha qoyush, bu mesililerning peyda bolush seweblirini ilmiy usulda otturigha qoyush idi. Yighin'gha ishtirak qilghan mutexessisler mesililerni ilmiy yosunda otturigha qoydi we yighinda nahayiti yaxshi muzakire élip bérildi. Yighin bügün muweppeqiyetlik axirlashti. Bu rayonda tunji qétim bundaq bir xelq'ara yighin ötküzüldi. Islam dunyasining mesililirini köp jehettin otturigha qoyup tehlil qilduq.”

Hüseyin qaradagh ependi yighinning axirida qobul qilin'ghan teklip qararigha “Sherqiy türkistan mesilisiningmu kirgüzülgenliki”ni, buni türkiye hökümiti bilen herqaysi döletlerning enqerede turushluq elchixanilirigha tarqitip bérilidighanliqini bayan qilip mundaq dédi:“Hazir sherqiy türkistanliqlar duchar boluwatqan qiyinchiliqlarni islam dunyasidiki mesililerdin ayrip qarashqa bolmaydu. Sherqiy türkistan islam dunyasining ayrilmas bir parchisidur. Yighin axirida ortaq bir qarar maqullandi. Bu qarar axbarat arqiliq jama'etke bildürülidu. Bulardin sirt mezkur qarar in'gliz, ereb we rus tillirigha terjime qilinip, herqaysi döletlerning enqerede turushluq elchixanisigha ewetilidu.”

10-14 May küni türkiyening wan shehiride ötküzülgen “21-Esirde islam dunyasigha istratégiyelik nezer” témisidiki yighinda ilmiy doklat sun'ghan istanbul uniwérsitéti oqutquchisi, sherqiy türkistan wexpining bash katipi doktor ömer qul ependi bu yighinning Uyghur dewasi üchün paydiliq bolidighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bu yighinda bizning Uyghurlar toghrisida doklat bérishimiz, yighinning xulase qararigha sherqiy türkistan mesilisining kirgüzülüshi, islam hemkarliq teshkilatida mesilini kün tertipke élip kélishke, sherqiy türkistan mesilisining islam dunyasining bir parchisi bolush süpiti bilen hel qilish yollirini izdeshte paydiliq bolidu dep oylaymen.”

Doktor ömer qul ependi aldimizdiki yillarda xitayda meydan'gha kélidighan bezi heriketlerning merkizining “Sherqiy türkistan bolidighanliqi”ni bayan qilip mundaq dédi: “Men shuni körmektimen, islam dunyasi we türk dunyasi jehettin qaraydighan bolsaq, aldimizdiki yillarda xitayda meydan'gha kélidighan hadisilerning merkizi sherqiy türkistan bolidu dep oylaymen. Chünki xitayning muqimliqi, türk dunyasining shundaqla islam dunyasining muqimliqi sherqiy türkistan mesilisige baghliq. Xitayning gherb dunyasigha échilishi üchün sherqiy türkistanning istratégiyelik ehmiyiti nahayiti zor. Bir belwagh bir yol pilanini emelge ashurush üchünmu sherqiy türkistan mesilisini hel qilishi shert. Men doklatimdimu bularni bayan qildim. Bügünki Uyghurlargha élip bériwatqan siyasiti bilen xitay öz menpe'etinimu qoghdiyalmaydu, islam dunyasi bilen türk dunyasining tinchliqinimu buzidu dep oylaymen”.

Türkiyening wan shehiride ötküzülgen “21-Esirde islam dunyasigha istratégiyelik nezer” namliq yighinda yene Uyghurlar we xitayning dini siyasiti toghrisida ikki ilmiy maqale oqup ötüldi. Maqalide nuqtiliq halda xitay asasiy qanunining 39-maddisida xitay xelqining din'gha étiqad qilish we étiqad qilmasliq erkinliki barliqi körsitilgen bolsimu, musulman Uyghurlarning dini étiqadining cheklen'genliki otturigha qoyuldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.